Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
24.4.1 Distributieve en collectieve nevenschikkingen
Verder lezen
1
De zin:
1Jan en Piet dragen een zak aardappelen.
kan op twee manieren opgevat worden. Bedoelt men dat Jan en Piet ieder een zak aardappelen dragen, met andere woorden wordt de handeling in de rest van de zin uitgedrukt, aan elk van de leden van de nevenschikking toegeschreven, dan hebben we met een distributieve nevenschikking te maken. Bedoelt men daarentegen dat Jan en Piet samen een zak aardappelen dragen, met andere woorden wordt de handeling uitgedrukt in de rest van de zin aan het onderwerp als geheel toegeschreven, dan spreken we van een collectievenevenschikking.
Wat de betekenis betreft vormen collectieve nevenschikkingen dus een geheel. Daardoor kan de betekenis van de groep niet zonder meer gelijkgesteld worden met de som van de betekenissen van de leden, wat wel kan voor distributieve nevenschikkingen.
Wat de vorm betreft onderscheiden de distributieve nevenschikkingen die zinsdelen zijn, zich van de collectieve doordat ze een omschrijving met zinsnevenschikking toelaten; anders gezegd: distributieve nevenschikkingen die zinsdelen zijn, kunnen beschouwd worden als samentrekkingen van nevengeschikte zinnen:
2Jan draagt een zak aardappelen en Piet draagt een zak aardappelen.
3Zie je een boom of een lantaarnpaal?
4Zie je een boom of zie je een lantaarnpaal?
Ook in een zin met elkaar komt distributieve nevenschikking voor. De parafrase door zinsnevenschikking is dan enigszins anders. Voorbeeld:
5aMarie en Dirk houden van elkaar.
bMarie houdt van Dirk en Dirk houdt van Marie.
Behalve door elkaar kan de distributiviteit van de constructie ook expliciet aangeduid worden door woorden als alle(n), alle drie (enz.), beide(n), ieder, elk.
Collectieve nevenschikkingen die zinsdelen zijn, laten nooit een omschrijving met zinnen toe; anders gezegd: ze zijn geen samentrekkingen van nevengeschikte zinnen. Vergelijk:
6aWater bestaat uit waterstof en zuurstof.
bWater bestaat uit waterstof en water bestaat uit zuurstof.uitgesloten
cHera en Zeus vormden een mooi paar.
dHera vormde een mooi paar en Zeus vormde een mooi paar.uitgesloten
Andere voorbeelden van collectieve nevenschikkingen die zinsdelen zijn:
7Kootje en Tootje zijn een tweeling.
8De vlag is zwart, geel en rood. (driekleur)
9Van water en suiker maakt men siroop.
2
Nevenschikkingen waarvan de leden delen van een constituent zijn, kunnen ook onderscheiden worden in distributieve en collectieve. Zo is de nevenschikking in 10a distributief als de betekenis is: 'de auto('s) van Paul zowel als de auto ('s) van Loes'. Het voorzetsel van kan dan herhaald worden (10b)en de nevenschikking is te herleiden tot een nevenschikking van constituenten; anders gezegd: 10a is te beschouwen als een samentrekking van 10c:
10ade auto's van Paul en Loes
bde auto's van Paul en van Loes
cde auto('s) van Paul en de auto('s) van Loes
De nevenschikking 10a is collectief als de betekenis is: 'de auto's die van Paul en Loes samen zijn' (bijv. 'de auto's van hun bedrijf'). Deze nevenschikking is niet te herleiden tot een nevenschikking van constituenten als 10c; anders gezegd: 10a is dan geen samentrekking van 10c.
Vergelijk ook de collectieve nevenschikking 11a met de distributieve 11b:
11ahet sprookje van Hans en Grietje
bhet sprookje van Hans en het sprookje van Grietje
Andere voorbeelden van collectieve nevenschikkingen in constituenten zijn:
12scheiding van tafel en bed
13het land van Maas en Waal
14doctor in de letteren en wijsbegeerte
3
Ten slotte zijn er zowel distributieve als collectieve nevenschikkingen waarvan de leden woorddelen zijn. Een combinatie als 15a bevat - in deze spelling; zie de Opmerking hierna - een distributieve nevenschikking. Er zijn twee soorten kaarten bedoeld: de eerste met een kerst-, de tweede met een nieuwjaarswens. In dit geval is herleiding tot een nevenschikking van woorden mogelijk; anders gezegd: 15a is te beschouwen als een samentrekking van 15b
15akerst- en nieuwjaars kaarten
bkerstkaarten en nieuwjaarskaarten.
De woordcombinatie 15a - afgezien van de spelling: zie Opmerking - kan ook een collectieve nevenschikking bevatten, namelijk als het om één soort kaarten gaat die zowel een kerst- als een nieuwjaarswens bevatten. Deze nevenschikking is niet te herleiden tot een nevenschikking van woorden als 15b; anders gezegd: 15a is dan geen samentrekking van 15b.
Zo bevat 16a een collectieve nevenschikking, omdat het hier gaat om 'troepen die met zowel de aanvoer als de afvoer belast zijn', niet om 'troepen die met de aanvoer en andere troepen die met de afvoer belast zijn'. Dit laatste zou te herleiden zijn tot de distributieve nevenschikking in 16b
16aaan- en afvoer troepen
baanvoertroepen en afvoertroepen.
Andere voorbeelden van collectieve nevenschikkingen van woorddelen:
17mond-en-klauw zeer
18gooi-en-smijt film
19verlies-en-winst rekening/ winst-en-verliesrekening
20radio-en-televisie gids
Opmerking
Verdieping
Opmerking
In distributieve nevenschikkingen van woorddelen is sprake van samentrekking (weglating van een woorddeel), in collectieve nevenschikkingen van woorddelen niet. Samentrekking wordt in de spelling aangegeven door een 'koppelteken' (dat in dit geval als 'weglatingsteken' fungeert); zo bijv. in de alleen als distributief te interpreteren nevenschikking in ia te herleiden tot ib:
iaop- en aan merkingen
bopmerkingen en aanmerkingen.
In collectieve nevenschikkingen van woorddelen dient het koppelteken gebruikt te worden zoals in formaties als jan-in-de-zak, schout-bij-nacht, kruidje-roer-me-niet en kleine-boerenpartij ('partij van kleine boeren'). Het fungeert hier als koppelteken in eigenlijke zin: het geeft aan dat bepaalde taalelementen bij elkaar horen.
In de hierboven gebruikte voorbeelden 17 t/m 20 is de spelling toegepast die als correct beschouwd moet worden: mond-en-klauwzeer is een 'aandoening van mond en klauw(en)', een gooi-en-smijtfilm is een 'film waarin gegooid en gesmeten wordt', een verlies-en-winstrekening (de in de boekhoudkundige praktijk gebruikelijker volgorde is hier aangehouden) is een 'rekening waaruit verlies en winst blijken (soms verlies, soms winst)' en een radio-en-televisiegids is een 'gids waarin de programmagegevens van radio en televisie opgenomen zijn'.
Ook voorbeeld 15a is correct gespeld, omdat het als distributieve nevenschikking bedoeld is; dezelfde woordcombinatie als collectieve nevenschikking zou eruit zien als: kerst-en-nieuwjaarskaarten.
Voorbeeld 16a is problematisch, omdat het een collectieve én een distributieve nevenschikking bevat. In de (niet in de praktijk gebruikte) benaming:
iiaanvoer-en-afvoertroepen
vormen de woorddelen aanvoer en afvoer een collectieve nevenschikking, omdat het - zoals hierboven gezegd - gaat om 'troepen die met zowel de aanvoer als de afvoer belast zijn'. Deze beide woorddelen kunnen echter weer samengetrokken worden tot iiia, wat een distributieve nevenschikking is, te herleiden tot iiib
iiiaaan- en afvoer
baanvoer en afvoer.
Op grond hiervan is zowel de spelling van iva als van ivb te verdedigen:
ivaaan-en-afvoertroepen
baan- en afvoertroepen.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997
    Interessante links