24.4.1 Distributieve en collectieve nevenschikkingen
Verder lezen
1
De zin:
1Jan en Piet dragen een zak
aardappelen.
kan op twee manieren opgevat worden. Bedoelt men dat Jan en Piet
ieder een zak aardappelen dragen, met andere woorden wordt de
handeling in de rest van de zin uitgedrukt, aan elk van de leden van de
nevenschikking toegeschreven, dan hebben we met een
distributieve nevenschikking te maken. Bedoelt men
daarentegen dat Jan en Piet samen een zak aardappelen dragen,
met andere woorden wordt de handeling uitgedrukt in de rest van de zin aan
het onderwerp als geheel toegeschreven, dan spreken we van een
collectievenevenschikking.
Wat de betekenis betreft vormen collectieve nevenschikkingen dus een geheel.
Daardoor kan de betekenis van de groep niet zonder meer gelijkgesteld
worden met de som van de betekenissen van de leden, wat wel kan voor
distributieve nevenschikkingen.
Wat de vorm betreft onderscheiden de distributieve nevenschikkingen die
zinsdelen zijn, zich van de collectieve doordat ze een omschrijving met
zinsnevenschikking toelaten; anders gezegd: distributieve nevenschikkingen
die zinsdelen zijn, kunnen beschouwd worden als samentrekkingen van
nevengeschikte zinnen:
2Jan draagt een zak aardappelen en
Piet draagt een zak aardappelen.
3Zie je een boom of een
lantaarnpaal?
4Zie je een boom of zie je een
lantaarnpaal?
Ook in een zin met elkaar komt distributieve nevenschikking
voor. De parafrase door zinsnevenschikking is dan enigszins anders.
Voorbeeld:
Behalve door elkaar kan de distributiviteit van de constructie
ook expliciet aangeduid worden door woorden als alle(n),
alle drie (enz.), beide(n),
ieder, elk.
Collectieve nevenschikkingen die zinsdelen zijn, laten nooit een
omschrijving met zinnen toe; anders gezegd: ze zijn geen samentrekkingen
van nevengeschikte zinnen. Vergelijk:
Andere voorbeelden van collectieve nevenschikkingen die zinsdelen zijn:
7Kootje en
Tootje zijn een tweeling.
8De vlag is zwart, geel en
rood. (driekleur)
9Van water en
suiker maakt men siroop.
2
Nevenschikkingen waarvan de leden delen van een constituent zijn, kunnen ook onderscheiden
worden in distributieve en collectieve. Zo is de nevenschikking in 10a distributief als de betekenis is: 'de auto('s) van Paul zowel
als de auto ('s) van Loes'. Het voorzetsel van kan dan herhaald worden
(10b)en de nevenschikking is te herleiden tot
een nevenschikking van constituenten; anders gezegd: 10a is te beschouwen als een samentrekking van 10c:
De nevenschikking 10a is collectief als de
betekenis is: 'de auto's die van Paul en Loes samen zijn' (bijv. 'de auto's van hun bedrijf').
Deze nevenschikking is niet te herleiden tot een nevenschikking van constituenten als 10c; anders gezegd: 10a is dan geen samentrekking van 10c.
Andere voorbeelden van collectieve nevenschikkingen in constituenten zijn:
12scheiding van tafel en
bed
13het land van Maas en
Waal
14doctor in de letteren en
wijsbegeerte
3
Ten slotte zijn er zowel distributieve als collectieve nevenschikkingen
waarvan de leden woorddelen zijn. Een combinatie als 15a bevat - in deze spelling; zie de Opmerking hierna - een
distributieve nevenschikking. Er zijn twee soorten kaarten bedoeld: de
eerste met een kerst-, de tweede met een nieuwjaarswens. In dit geval is
herleiding tot een nevenschikking van woorden mogelijk; anders gezegd:
15a is te beschouwen als een
samentrekking van 15b
De woordcombinatie 15a - afgezien
van de spelling: zie Opmerking - kan ook een collectieve
nevenschikking bevatten, namelijk als het om één soort kaarten gaat die
zowel een kerst- als een nieuwjaarswens bevatten. Deze nevenschikking is
niet te herleiden tot een nevenschikking van woorden als
15b; anders gezegd:
15a is dan geen samentrekking van
15b.
Zo bevat 16a een collectieve nevenschikking, omdat het hier gaat om 'troepen die met
zowel de aanvoer als de afvoer belast zijn', niet om 'troepen die met de
aanvoer en andere troepen die met de afvoer belast zijn'. Dit laatste zou
te herleiden zijn tot de distributieve nevenschikking in 16b
Andere voorbeelden van collectieve nevenschikkingen van woorddelen:
17mond-en-klauw
zeer
18gooi-en-smijt
film
19verlies-en-winst rekening/
winst-en-verliesrekening
20radio-en-televisie
gids
Opmerking
Verdieping
Opmerking
In distributieve nevenschikkingen van woorddelen is sprake van
samentrekking (weglating van een woorddeel), in collectieve
nevenschikkingen van woorddelen niet. Samentrekking wordt in de spelling
aangegeven door een 'koppelteken' (dat in dit geval als 'weglatingsteken'
fungeert); zo bijv. in de alleen als distributief te interpreteren
nevenschikking in ia te herleiden tot ib:
In collectieve nevenschikkingen van woorddelen dient het koppelteken
gebruikt te worden zoals in formaties als jan-in-de-zak,
schout-bij-nacht, kruidje-roer-me-niet en
kleine-boerenpartij ('partij van kleine boeren'). Het
fungeert hier als koppelteken in eigenlijke zin: het geeft aan dat
bepaalde taalelementen bij elkaar horen.
In de hierboven gebruikte voorbeelden 17 t/m 20 is de spelling toegepast die als correct beschouwd moet
worden: mond-en-klauwzeer is een 'aandoening van mond en klauw(en)', een
gooi-en-smijtfilm is een 'film waarin gegooid en gesmeten wordt', een
verlies-en-winstrekening (de in de boekhoudkundige praktijk
gebruikelijker volgorde is hier aangehouden) is een 'rekening waaruit verlies en winst
blijken (soms verlies, soms winst)' en een radio-en-televisiegids is een
'gids waarin de programmagegevens van radio en televisie opgenomen zijn'.
Ook voorbeeld 15a is correct gespeld, omdat het als
distributieve nevenschikking bedoeld is; dezelfde woordcombinatie als collectieve
nevenschikking zou eruit zien als: kerst-en-nieuwjaarskaarten.
Voorbeeld 16a is problematisch, omdat het een
collectieve én een distributieve nevenschikking bevat. In de (niet in de praktijk gebruikte)
benaming:
iiaanvoer-en-afvoertroepen
vormen de woorddelen aanvoer en afvoer een
collectieve nevenschikking, omdat het - zoals hierboven gezegd - gaat om
'troepen die met zowel de aanvoer als de afvoer belast zijn'. Deze beide
woorddelen kunnen echter weer samengetrokken worden tot iiia, wat een distributieve nevenschikking is, te herleiden tot iiib
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 |