ANS | 17.1.2.2.1 Op de eerste zinsplaats

17.1.2.2.1 Op de eerste zinsplaats

Voornaamwoordelijke bijwoorden kunnen op de eerste zinsplaats staan, voor de eerste pool. Ze staan daar ofwel alleen, zoals in de a-zinnen hieronder; de adpositie staat dan in het middenstuk, vlak voor de tweede pool. Of ze vullen samen de eerste zinsplaats, zoals in de b-zinnen.

1aZo werd de Bataviawerf voor Lelystad een belangrijke toeristische troef. Er ligt een winkelcentrum naast en ook de horeca kwam erop af.

bHet grote terras is omzoomd door rozenperkjes en hier en daar een struise boom. Ernaast ligt een kleine speeltuin, net dichtbij genoeg om de kroost in het oog te houden en net ver genoeg om rustig van een glas te kunnen genieten.

2aWellicht dat de wedstrijd nu niet vanaf de 42e minuut, maar in z'n geheel moet worden overgespeeld. ... Maar dat is speculatief, daar kan ik beter niet op vooruitlopen.

bIk hoop dan ook dat de uitspraak van de Hoge Raad aanleiding zal geven om daar nog eens heel zorgvuldig naar te kijken. Daarop kan ik echter niet vooruitlopen.

3aEven een paar maanden werkloos zijn is helemaal niet zo erg, als je maar weet dat je daarna weer iets nieuws vindt. Hier is iedereen het over eens.

bAls Europa uit de recessie wil komen, moet zij jongeren aan het werk helpen en zorgen dat er weer geld naar bedrijven stroomt. Hierover zijn alle regeringsleiders het eens.

4aWaar kan ik u mee helpen?

bWaarmee kan ik u helpen?

5aHet gebied waar de olie in terecht komt, is de habitat van bedreigde vogelsoorten, garnalen en oesters.

bTijdens deze oefening trainen de soldaten situaties waarin ze terecht kunnen komen.

Het is niet gemakkelijk om te zeggen wat de keuze voor de ene of de andere volgorde precies bepaalt. De voorbeelden hierboven zijn gekozen omdat ze qua woordkeuze op elkaar lijken en toch een andere woordvolgorde laten zien. Maar ze zijn niet zonder meer uitwisselbaar. Dat is het duidelijkst in (1). Ernaast op de eerste zinsplaats in (1b) is contrastief: de zin ervoor gaat in op één (uitgestrekte) locatie, namelijk om het terras heen; ernaast beschrijft vervolgens een andere locatie ten opzichte van dat terras. In (1a) ontbreekt zo'n contrast in locaties: er verwijst terug naar de Bataviawerf waaraan een eigenschap wordt toegeschreven waar de ruimtelijke relatie een onderdeel van uitmaakt.

Hoewel veel combinaties van adposities en voornaamwoordelijke bijwoorden in beide volgordes voorkomen, zoals in (1)-(5), laten sommige maar één mogelijkheid toe. Combinaties die een verband tussen twee zinnen leggen, bijvoorbeeld, staan ofwel als één geheel op de eerste zinsplaats, zoals het temporele hierna en het causale daarom, of samen, bij elkaar, in het middenstuk. Onbepaalde voornaamwoordelijke bijwoorden (overal, ergens en nergens) kunnen juist niet samen met hun adpositie op de eerste zinsplaats staan. In het geval van richtingsbepalingen met bijvoorbeeld naartoe, langs of vandaan zien we het voornaamwoordelijk bijwoord vrijwel niet samen met de adpositie op de eerste zinsplaats. We bespreken deze gevallen hieronder in meer detail.

Verder lezen

Samen op de eerste zinsplaats: hierna, waarom en daarnaast

Combinaties van een voornaamwoordelijk bijwoord en een adpositie die een verband leggen tussen twee zinnen, vormen een ondoordringbaar geheel. Ze staan als één geheel ofwel op de eerste zinsplaats, of in het middenstuk.

Dat roept de vraag op of we zo'n geheel nog wel als 'constituent' moeten zien: moeten we daarna en waarom in dit soort voorbeelden niet gewoon zien als bijwoorden? We behandelen ze hier toch als adpositieconstituenten, met deze 'onscheidbare' gevallen als uiteinde van een schaal van meer of minder scheidbare combinaties.

Overigens worden temporele combinaties met voor en na heel soms wel gescheiden door een bepaling als kort of vlak. In die gevallen kunnen we de combinatie sowieso niet als woord zien:

i{Het boek} bevat zijn herinneringen aan zijn jaar in Vietnam, alsmede de periodes er kort voor en na.

iiBij een aantal slangen en hagedissen blijven de eieren zo lang in het lichaam van de moeder dat ze direct na het leggen of er vlak voor uitkomen.

iiiBarnes had als vaste handelaar Paul Guillaume die de Amerikaan naar het impressionisme en wat daar vlak na kwam leidde.

ivDaar vlak na begon ik gigantisch veel te eten zonder dat het hongergevoel weg ging.

Internet, geraadpleegd 17 november 2020

Allereerst zijn er de combinaties met voor en na die een temporeel verband leggen tussen twee zinnen, zoals in (6)-(7). Ervoor en daarna kunnen alleen als geheel op de eerste zinsplaats staan (zie 6a en 6b); ze zijn niet te scheiden, zoals in (6b) en (7b). Hetzelfde zien we voor daarop in (8).

6aIn de groep zei hij dat het GOAL-project zijn leven heeft gered. Ervoor zat hij in een diepe put.

bIn de groep zei hij dat het GOAL-project zijn leven heeft gered. Er zat hij voor in een diepe put.uitgesloten

7aEr zijn teksten voorgedragen, er is prachtig gemusiceerd. Daarna zijn we met naaste familie en vrienden naar het strand gegaan.

bDaar zijn we met naaste familie en vrienden na naar het strand gegaan.uitgesloten

8aNa afloop van de nacompetitiewedstrijd ... gingen spelers van de twee clubs met elkaar op de vuist. Daarop mengden verschillende toeschouwers zich in de vechtpartij.

bNa afloop van de nacompetitiewedstrijd gingen spelers van de twee clubs met elkaar op de vuist. Daar mengden verschillende toeschouwers zich op in de vechtpartij.uitgesloten

Deze combinaties zijn alleen onscheidbaar als ze een temporele betekenis hebben. In het niet-temporele voorbeeld (2a) hierboven, daar kan ik beter niet op vooruitlopen, staat op wel in het middenstuk en daar op de eerste zinsplaats.

Naast de temporele gevallen zijn ook combinaties die een causaal verband leggen onscheidbaar, zoals daarom, hierdoor en het vragende waarom:

9aKortrijk Weide ligt centraal in de stad. Daarom kozen we voor die locatie.

bKortrijk Weide ligt centraal in de stad. Daar kozen we om voor die locatie.uitgesloten

10aVanaf vrijdag krijgt de zon weer meer ruimte en neemt de wind ook wat af. Hierdoor zal het geleidelijk weer iets warmer worden.

bVanaf vrijdag krijgt de zon weer meer ruimte en neemt de wind ook wat af. Hier zal het geleidelijk door weer iets warmer worden.uitgesloten

11aWaarom heb je geen klacht ingediend?

bWaar heb je geen klacht om ingediend?uitgesloten

Hetzelfde geldt voor het rangschikkende daarnaast:

12aZo adviseert de raad om speelgoed, vloeren en kussenslopen elke dag schoon te maken. Daarnaast moeten kinderen ook elke keer hun handen wassen wanneer ze uit de zandbak komen.

bZo adviseert de raad om speelgoed, vloeren en kussenslopen elke dag schoon te maken. Daar moeten kinderen naast ook elke keer hun handen wassen wanneer ze uit de zandbak komen.uitgesloten

Zonder adpositie op de eerste zinsplaats: ergens, nergens en overal

De onbepaalde voornaamwoordelijke bijwoorden, ergens, nergens en overal, lijken niet zo vaak voor te komen op de eerste zinsplaats. Als ze daar wel staan, dan staan ze daar alleen, zoals in de a-zinnen hieronder, met de adpositie in het middenstuk.

In (13) en (14) beschrijven het onbepaald voornaamwoordelijk bijwoord en de adpositie een richting: ergens vandaan en overal uit. Ergens en overal beschrijven de startlocatie (of bron) voor de moed en snot. Zoals we hieronder zullen zien, kunnen richtingsbepalingen met een voornaamwoordelijk bijwoord sowieso niet gemakkelijk als geheel op de eerste zinsplaats staan. Toch zijn vergelijkbare gevallen met de andere voornaamwoordelijke bijwoorden (er, daar, hier en waar) wel te vinden, waarin ze samen met de adpositie op de eerste zinsplaats staan, zoals in (21b) en (21c). De onbepaalde voornaamwoordelijke bijwoorden zijn met andere woorden op een algemenere manier beperkt: ze kunnen echt niet samen met hun adpositie op de eerste zinsplaats voorkomen.

13aErgens haalde hij de moed vandaan om het toch te doen.

bErgens vandaan haalde hij de moed om het toch te doenuitgesloten

14aNergens kon je ... op klikken of scrollen, of er begon een reclamefilmpje te spelen.

bNergens op kon je klikken of scrollen.uitgesloten

15a[D]oor de tranen kon ik niet meer lezen. Overal kwam snot uit.

bOveral uit kwam snot.uitgesloten

Zonder adpositie op de eerste zinsplaats: richtingsbepalingen

De richtingsbepalingen in de voorbeelden hieronder zijn ook allemaal 'gesplitst'. Het voornaamwoordelijk bijwoord staat op de eerste zinsplaats en de directionele adpositie staat in het middenstuk: naartoe, heen, doorheen, vandaan en uit.

16aWaar ga je naartoe?

bWaarnaartoe ga je?uitgesloten

17aWaar ga je heen?

bWaarheen ga je?uitgesloten

18a[Er is] een 2.306 meter lange tunnel. Daar moeten we doorheen.

bDaardoorheen moeten we.uitgesloten

19aWie was die man? Waar kwam hij vandaan?

bWaarvandaan kwam hij?uitgesloten

20aBiologisch is nu nog een niche, ook in het denken van mensen, en daar moeten we uit.

bDaaruit moeten we.uitgesloten

Toch zijn deze combinaties niet volledig uitgesloten van de eerste zinsplaats, zoals de voorbeelden in (21) laten zien. Wat opvalt, is dat de zinnen in (21) veel meer informatie bevatten na de eerste zinsplaats dan die in (16)-(20). Het zou daarom kunnen dat het links-rechtsprincipe hier een rol speelt.

21a[V]issers ... leggen lange rijen meervallen te drogen in de zon. Daardoorheen beweegt zich een feestelijke wirwar aan vogels, van minieme ijsvogeltjes tot reuzenreigers.

bWaarvandaan komt dan de weerzin van deze jonge filmers om het multiculti-etiket te krijgen opgeplakt?

cDe eieren van de dieren worden in het water gelegd. Daaruit komen larven die zich tegoed doen aan de larven van andere insecten in het water, en ook aan andere waterdieren.

ANS

Taalportaal

Taaladvies

versie	redacteur(en)	datum	opmerkingen
3.0	Maaike Beliën	januari 2021
2.1		januari 2019	Automatische conversie van ANS 2.0
2.0	W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn	1997	hoofdstuk 17,../../data/archief/ans2/e-ans/17/body.html;

Woordenboeken

Corpora en lexica

Overige bronnen