Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
17 De adpositieconstituent
In dit hoofdstuk bespreken we de bouw van adpositieconstituenten: constituenten met een adpositie als kern. Adposities zijn korte, vaak onveranderlijke woorden die een ruimtelijke, temporele of andere relatie uitdrukken, zoals de schuingedrukte elementen in de voorbeelden hieronder: op en naar in (1a), op in (1b), tussen ... in in (1c), over in (1d) en uit in (1e). Ook voorzetseluitdrukkingen als met betrekking tot in (1f) rekenen we tot de adposities.
Alle voorbeelden in dit hoofdstuk komen uit het Corpus Hedendaags Nederlands , tenzij anders aangegeven.
1aMijn vriendin gaat op de fiets naar haar werk.
bTwee keer moeten de renners de berg op.
cZe zitten tussen twee culturen in.
dMeer wil ik hierover niet kwijt.
eDe bal is uit.
fWat zijn uw wensen met betrekking tot de achtertuin?
Naast een kern bevat een adpositieconstituent meestal ook een complement, onderstreept in de voorbeelden. Vaak is dat een nominale constituent, zoals in (1a)-(1c) en (1f). In die voorbeelden heeft de nominale constituent steeds een zelfstandig naamwoord als kern, zoals berg in (1b), maar nominale constituenten die bestaan uit een voornaamwoord, zijn ook mogelijk. Denk bijvoorbeeld aan voor jou, met het persoonlijk voornaamwoord jou als complement van de adpositie voor.
Op basis van de volgorde van de adpositie en het complement kunnen we verschillende typen adpositieconstituent onderscheiden. In een voorzetselconstituent gaat de kern, een voorzetsel, aan het complement vooraf, zoals in op de fiets of naar haar werk. Hetzelfde geldt voor een voorzetseluitdrukkingconstituent, waarin een voorzetseluitdrukking aan het complement voorafgaat, zoals in met betrekking tot de achtertuin. In een achterzetselconstituent komt de kern, een achterzetsel, na het complement, zoals in de berg op. In een omzetselconstituent, tenslotte, 'omsluiten' twee adposities, een omzetsel, hun complement, zoals in tussen twee culturen in.
In voorbeeld (1d) vinden we geen nominale constituent als complement, maar het voornaamwoordelijk bijwoord hier. Een bijzonder kenmerk van het Nederlands is dat een voorzetsel vaak niet zomaar gevolgd kan worden door een voornaamwoord dat verwijst naar iets anders dan een persoon. Het is bijvoorbeeld ongebruikelijk om te zeggen: Meer wil ik over dit niet kwijt. In plaats daarvan wordt een adpositieconstituent als hierover gebruikt, zoals in (1d): Meer wil ik hierover niet kwijt. Andere voorbeelden van dit type adpositieconstituent zijn daarin, erop, waarvan, ergens door, nergens voor en overal tussen. In deze adpositieconstituenten wordt de adpositie steeds voorafgegaan door een voornaamwoordelijk bijwoord dat dienst doet als complement van de adpositie.
Soms vormt een adpositie op zichzelf een constituent, zonder complement, zoals uit in voorbeeld (1e). We gebruiken in dit hoofdstuk de term partikels om naar deze adposities zonder complement te verwijzen. Die moeten wel onderscheiden worden van de benaming 'partikel' voor taalelementen als zelfs, ook en alleen, die als focuspartikels gebruikt kunnen worden, en maar, 'ns en wel, die als schakeringspartikels gebruikt kunnen worden.
Een adpositieconstituent kan naast een kern en een complement ook een bepaling bevatten, zoals in de voorbeelden hieronder:
2aMilanello ligt 50 kilometer buiten Milaan.
bVlak erachter is een oud Chinees huis met […] rode raamkozijnen.
c De Antwerpse libero mikte echter hoog over.
De voorzetselconstituent in (2a) bestaat uit de bepaling 50 kilometer, de kern buiten en het complement Milaan. De adpositieconstituent in (2b) bestaat uit de bepaling vlak, het complement er en de kern achter. De partikelconstituent in (2c) bestaat uit de bepaling hoog en de kern over.
In dit hoofdstuk gaan we in op de verschillende types complementen en bepalingen die in adpositieconstituenten kunnen voorkomen. Daarnaast worden twee bijzondere constructies met adposities besproken: de absolute met-constructie en de bezittelijke bij-constructie.
Nominale constituenten met van die
Verdieping
Nominale constituenten met van die
Een bijzonder geval vormen constituenten die ingeleid worden door van en een aanwijzend voornaamwoord, zoals de schuingedrukte gedeelten in (i) hieronder. Ze zien eruit als voorzetselconstituenten, maar gedragen zich als nominale constituenten. Ze kunnen bijvoorbeeld gemakkelijk onderwerp of lijdend voorwerp zijn, terwijl voorzetselconstituenten dat maar heel zelden zijn. We beschouwen ze daarom als nominale constituenten, met van die als een bijzonder soort determinator. De nominale status van de constituent blijkt onder andere uit zinnen als Van die ongepubliceerde stukken zijn vaak het interessantst, met een meervoudige persoonsvorm die correspondeert met het meervoudige substantief dat als kern van de constituent fungeert. Zie ook Syntax of Dutch .
iaEr liggen van die kleine smalle houten reepjes op de grond.
bIedere wetenschapper heeft van die ongepubliceerde stukken.
Verder lezen
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Maaike Beliën januari 2021 Dit hoofdstuk is een grondig herziene versie van de beschrijving in hoofdstuk 17 van ANS2. Het nieuwe hoofdstuk bevat daarnaast ook herziene versies van onderdelen van de beschrijving die in ANS2 deel uitmaakten van hoofdstuk 8. Voor de revisie is behalve van de sinds 1995 verschenen vakliteratuur over het onderwerp ook dankbaar gebruik gemaakt van commentaren op de beschrijving in ANS2 door Hans Broekhuis, Nard Loonen en William Van Belle en Joost Zwarts. Tussentijdse versies van het nieuwe hoofdstuk werden van commentaar voorzien door Ronny Boogaart, Hans Broekhuis, Freek Van de Velde en Joost Zwarts. Over de labeling van verschijnselen die geografische en/of stilistische variatie vertonen, is overlegd met Timothy Colleman en Johan De Caluwe. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van de uiteindelijke nieuwe beschrijving berust uitsluitend bij de redacteur(en).
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 17,../../data/archief/ans2/e-ans/17/body.html;
    Interessante links