17 De adpositieconstituent
In dit hoofdstuk bespreken we de bouw van adpositieconstituenten:
constituenten met een adpositie als kern. Adposities zijn korte, vaak
onveranderlijke woorden die een ruimtelijke, temporele of andere relatie uitdrukken, zoals
de schuingedrukte elementen in de voorbeelden hieronder: op en naar in (1a), op in (1b), tussen ... in in (1c),
over in (1d) en
uit in (1e). Ook
voorzetseluitdrukkingen als met betrekking
tot in (1f) rekenen we tot de adposities.
Alle voorbeelden in dit hoofdstuk komen uit het Corpus Hedendaags
Nederlands , tenzij anders aangegeven.
Naast een kern bevat een adpositieconstituent meestal ook een complement, onderstreept in de voorbeelden. Vaak is
dat een nominale
constituent, zoals in (1a)-(1c) en (1f). In die voorbeelden heeft de nominale
constituent steeds een zelfstandig naamwoord als kern, zoals berg in (1b), maar nominale
constituenten die bestaan uit een voornaamwoord, zijn ook mogelijk. Denk bijvoorbeeld aan
voor jou, met het
persoonlijk voornaamwoord jou als complement van de adpositie voor.
Op basis van de volgorde van de adpositie en het complement kunnen we verschillende typen
adpositieconstituent onderscheiden. In een voorzetselconstituent gaat de kern, een voorzetsel, aan het
complement vooraf, zoals in op de
fiets of naar
haar werk. Hetzelfde geldt voor een voorzetseluitdrukkingconstituent, waarin een voorzetseluitdrukking aan het complement voorafgaat, zoals in met betrekking tot de
achtertuin. In een achterzetselconstituent komt de kern, een achterzetsel, na
het complement, zoals in de berg
op. In een omzetselconstituent, tenslotte, 'omsluiten' twee adposities, een omzetsel, hun
complement, zoals in tussen twee culturen
in.
In voorbeeld (1d) vinden we geen nominale constituent als complement, maar het voornaamwoordelijk bijwoord
hier. Een bijzonder
kenmerk van het Nederlands is dat een voorzetsel vaak niet zomaar gevolgd kan worden door
een voornaamwoord dat verwijst naar iets anders dan een persoon. Het is bijvoorbeeld
ongebruikelijk om te zeggen: Meer wil ik
over dit niet kwijt. In plaats daarvan wordt een
adpositieconstituent als hierover gebruikt, zoals in (1d): Meer wil ik hierover niet
kwijt. Andere voorbeelden van dit type adpositieconstituent zijn
daarin, erop, waarvan, ergens door, nergens voor en overal tussen. In deze
adpositieconstituenten wordt de adpositie steeds voorafgegaan door een voornaamwoordelijk
bijwoord dat dienst doet als complement van de adpositie.
Soms vormt een adpositie op zichzelf een constituent, zonder complement, zoals uit in voorbeeld (1e). We
gebruiken in dit hoofdstuk de term partikels om naar deze adposities
zonder complement te verwijzen. Die moeten wel onderscheiden worden van de benaming
'partikel' voor taalelementen als zelfs, ook en alleen, die als focuspartikels gebruikt kunnen worden, en maar, 'ns en wel, die als schakeringspartikels gebruikt kunnen worden.
Een adpositieconstituent kan naast een kern en een complement ook een
bepaling bevatten, zoals in de voorbeelden hieronder:
De voorzetselconstituent in (2a) bestaat uit de bepaling 50 kilometer, de kern
buiten en het
complement Milaan.
De adpositieconstituent in (2b) bestaat uit de bepaling vlak, het complement
er en de kern
achter. De
partikelconstituent in (2c) bestaat uit de bepaling hoog en de kern over.
In dit hoofdstuk gaan we in op de verschillende types complementen en bepalingen die in
adpositieconstituenten kunnen voorkomen. Daarnaast worden twee bijzondere constructies met
adposities besproken: de absolute met-constructie en de
bezittelijke bij-constructie.
Nominale constituenten met van
die
Verdieping
Nominale constituenten met van
die
Een bijzonder geval vormen constituenten die ingeleid worden door van en een aanwijzend
voornaamwoord, zoals de schuingedrukte gedeelten in (i) hieronder. Ze zien eruit als
voorzetselconstituenten, maar gedragen zich als nominale constituenten. Ze kunnen
bijvoorbeeld gemakkelijk onderwerp of lijdend voorwerp zijn, terwijl
voorzetselconstituenten dat maar heel zelden zijn. We beschouwen ze daarom als
nominale constituenten, met van die als een bijzonder soort determinator. De nominale
status van de constituent blijkt onder andere uit zinnen als Van
die ongepubliceerde stukken zijn vaak het interessantst,
met een meervoudige persoonsvorm die correspondeert met het meervoudige substantief
dat als kern van de constituent fungeert. Zie ook Syntax of Dutch .
Verder lezen
In onderstaande subparagrafen gaan we dieper in op verschillende aspecten van de
adpositieconstituent.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 3.0 | Maaike Beliën | januari 2021 | Dit hoofdstuk is een grondig herziene versie van de beschrijving in hoofdstuk 17 van ANS2. Het nieuwe hoofdstuk bevat daarnaast ook herziene versies van onderdelen van de beschrijving die in ANS2 deel uitmaakten van hoofdstuk 8. Voor de revisie is behalve van de sinds 1995 verschenen vakliteratuur over het onderwerp ook dankbaar gebruik gemaakt van commentaren op de beschrijving in ANS2 door Hans Broekhuis, Nard Loonen en William Van Belle en Joost Zwarts. Tussentijdse versies van het nieuwe hoofdstuk werden van commentaar voorzien door Ronny Boogaart, Hans Broekhuis, Freek Van de Velde en Joost Zwarts. Over de labeling van verschijnselen die geografische en/of stilistische variatie vertonen, is overlegd met Timothy Colleman en Johan De Caluwe. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van de uiteindelijke nieuwe beschrijving berust uitsluitend bij de redacteur(en). |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 17,../../data/archief/ans2/e-ans/17/body.html; |