Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
12.3.4.2.11 Gelede partikels met een richting aanduidende of temporele betekenis
Bij deze groep werkwoorden gaat het om gelede partikels achterna, achterom, achterop, achteruit, omhoog, omlaag en vooruit.
Verder lezen
Achterna
Met behulp van het partikel achterna kunnen samenkoppelingen gevormd worden als achternaroepen en achternahollen. Het procedé is productief. Het werkwoord moet wel een synoniem zijn van kijken of roepen, óf een beweging uitdrukken of impliceren. Zo kan men ook achternalopen en achternazwemmen gebruiken. De betekenis van achterna komt overeen met die van na.
Achterom
Het partikel achterom wordt vooral gecombineerd met werkwoorden die een 'zien' of 'kijken' uitdrukken. Het procedé is productief. Naast achteromkijken en achteromzien kan men ook samenkoppelingen vormen zoals achteromblikken, als in:
1Hij blikte nog een laatste keer achterom.
Achterop
Het partikel achterop wordt gecombineerd met werkwoorden die een beweging uitdrukken. Naast werkwoorden als achteropkomen en achteroplopen kan men bijvoorbeeld ook achteropfietsen vormen. De betekenis die deze partikelwerkwoorden gemeen hebben is 'iemand die voorgaat, inhalen en dan vergezellen'.
Met behulp van het partikel achteruit kan men samenkoppelingen vormen die betekenen 'door de werking die het werkwoordelijk deel noemt, naar achteren brengen of komen'. Het procedé is productief. Het werkwoord moet wel een verplaatsing of beweging uitdrukken. Gangbaar zijn bijvoorbeeld achteruitduwen en achteruitlopen. Zo kan men ook achteruitschuifelen vormen, zoals in:
2Voetje voor voetje schuifelde hij achteruit op het gladde ijs.
Omhoog en omlaag
Met behulp van het partikel omhoog ('naar boven') kunnen samenkoppelingen gevormd worden zoals omhoogduwen. Het procedé is productief. Met behulp van het partikel omlaag ('naar beneden') kunnen samenkoppelingen gevormd worden als omlaagduwen, omlaaghalen en omlaaglopen.
De partikels omlaag en omhoog kunnen met werkwoorden die een verplaatsing of beweging uitdrukken vrijwel onbeperkt samenkoppelingen vormen, op voorwaarde dat de betekenis van het werkwoord te combineren is met die van omhoog of omlaag, vergelijk:
3omhoogheffen, omhoogtillen, maar niet: omlaagheffen, omlaagtillen;
omlaagstorten, maar niet: omhoogstorten.
Naast omlaagvallen komt het werkwoord omhoogvallen wel voor in ironisch taalgebruik, als in:
4Deze functionaris is door gebrek aan gewicht omhooggevallen.
Een idiomatische uitdrukking in Nederland is met iets omhoogzitten, dat een toestand en geen beweging uitdrukt.
Met werkwoorden die geen beweging of verplaatsing impliceren, zijn de mogelijkheden beperkt tot de werkwoorden die een 'kijken' of een 'roepen' betekenen:
5omhoogkijken, omlaagkijken, omhoogloeren, omlaagloeren; omhoogroepen, omlaagroepen
Vooruit
Met behulp van het partikel vooruit kunnen samenkoppelingen gevormd worden die betekenen 'door de werking die door het werkwoord genoemd wordt, naar voren brengen of komen'. Met werkwoorden die een verplaatsing of een beweging uitdrukken, is dit procedé productief. Gangbare vormingen zijn bijvoorbeeld vooruitduwen en vooruitkomen. Zo kunnen we ook vooruitsukkelen vormen, zoals gebruikt in:
6Vermoeid, maar zonder de moed te verliezen, sukkelde hij vooruit.
De volgende samenkoppelingen met vooruit moeten temporeel geïnterpreteerd worden:
7vooruitbestellen, vooruitbetalen, vooruitwerken, vooruitzien
Dit procedé is productief. Zo kan men ook vooruitslapen gebruiken, zoals in:
8Er zijn mensen die voor hun nachtdienst alvast vooruitslapen.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Geert Booij juni 2022
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html;
    Interessante links