12.3.4.2.11 Gelede partikels met een richting aanduidende of temporele betekenis
Bij deze groep werkwoorden gaat het om gelede partikels
achterna,
achterom,
achterop,
achteruit,
omhoog,
omlaag en
vooruit.
Verder lezen
Achterna
Met behulp van het partikel achterna kunnen
samenkoppelingen gevormd worden als
achternaroepen en
achternahollen. Het procedé
is productief. Het werkwoord moet wel een synoniem zijn van
kijken of
roepen, óf een beweging
uitdrukken of impliceren. Zo kan men ook
achternalopen en
achternazwemmen gebruiken.
De betekenis van achterna komt
overeen met die van na.
Achterom
Het partikel achterom wordt vooral gecombineerd met werkwoorden die een 'zien' of 'kijken' uitdrukken. Het procedé is productief. Naast achteromkijken en achteromzien kan men ook samenkoppelingen vormen zoals achteromblikken, als in:
1Hij blikte nog een laatste keer achterom.
Achterop
Het partikel achterop wordt gecombineerd met werkwoorden die een beweging uitdrukken. Naast werkwoorden als achteropkomen en achteroplopen kan men bijvoorbeeld ook achteropfietsen vormen. De betekenis die deze partikelwerkwoorden gemeen hebben is 'iemand die voorgaat, inhalen en dan vergezellen'.
Met behulp van het partikel achteruit kan men samenkoppelingen vormen die betekenen 'door de werking die het werkwoordelijk deel noemt, naar achteren brengen of komen'. Het procedé is productief. Het werkwoord moet wel een verplaatsing of beweging uitdrukken. Gangbaar zijn bijvoorbeeld achteruitduwen en achteruitlopen. Zo kan men ook achteruitschuifelen vormen, zoals in:
2Voetje voor voetje schuifelde hij achteruit op het gladde ijs.
Omhoog en
omlaag
Met behulp van het partikel omhoog ('naar boven')
kunnen samenkoppelingen gevormd worden zoals
omhoogduwen. Het procedé is
productief. Met behulp van het partikel omlaag ('naar beneden') kunnen samenkoppelingen gevormd worden als omlaagduwen, omlaaghalen en omlaaglopen.
De partikels omlaag en omhoog kunnen met werkwoorden die een verplaatsing of beweging uitdrukken vrijwel onbeperkt samenkoppelingen vormen, op voorwaarde dat de betekenis van het werkwoord te combineren is met die van omhoog of omlaag, vergelijk:
3omhoogheffen, omhoogtillen, maar
niet: omlaagheffen,
omlaagtillen;
omlaagstorten, maar niet:
omhoogstorten.
Naast omlaagvallen komt het
werkwoord omhoogvallen wel voor in
ironisch taalgebruik, als in:
4Deze functionaris is door gebrek aan gewicht omhooggevallen.
Een idiomatische uitdrukking in Nederland is met iets
omhoogzitten, dat een toestand en geen beweging
uitdrukt.
Met werkwoorden die geen beweging of verplaatsing impliceren, zijn de mogelijkheden beperkt tot de werkwoorden die een 'kijken' of een 'roepen' betekenen:
5omhoogkijken, omlaagkijken, omhoogloeren, omlaagloeren; omhoogroepen, omlaagroepen
Vooruit
Met behulp van het partikel vooruit kunnen samenkoppelingen gevormd worden die betekenen 'door de werking die door het werkwoord genoemd wordt, naar voren brengen of komen'. Met werkwoorden die een verplaatsing of een beweging uitdrukken, is dit procedé productief. Gangbare vormingen zijn bijvoorbeeld vooruitduwen en vooruitkomen. Zo kunnen we ook vooruitsukkelen vormen, zoals gebruikt in:
6Vermoeid, maar zonder de moed te verliezen, sukkelde hij vooruit.
De volgende samenkoppelingen met vooruit moeten temporeel geïnterpreteerd worden:
7vooruitbestellen, vooruitbetalen, vooruitwerken, vooruitzien
Dit procedé is productief. Zo kan men ook vooruitslapen gebruiken, zoals in:
8Er zijn mensen die voor hun nachtdienst alvast vooruitslapen.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | juni 2022 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html; |