Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
1.6.4.2 Woorden met klemtoondragende suffixen
Er zijn twee typen woorden met klemtoondragende suffixen. In de eerste plaats zijn er woorden met een uitheems suffix, zoals het woord absurditéít, dat afgeleid is van het woord absúrd door middel van het uitheemse suffix -iteit. We zien dat de klemtoon hier verschuift naar de laatste syllabe van het afgeleide woord. De locatie van de klemtoon op de laatste syllabe volgt direct uit de Hoofdregel voor woordklemtoon die als volgt luidt:
1Hoofdregel voor woordklemtoon
In meerlettergrepige woorden valt de hoofdklemtoon op de voorlaatste syllabe (tenzij deze een sjwa bevat), maar:
- op de laatste syllabe als die superzwaar is, of een tweeklank bevat;
- op de voor-voorlaatste syllabe als de laatste zwaar is, en de voorlaatste licht.
Deze regel voorspelt correct de locatie van de klemtoon voor woorden met een uitheems suffix. Zo is de laatste syllabe teit van absurditeit superzwaar, en daarom valt de hoofdklemtoon op die laatste syllabe. Hier volgen voorbeelden van woorden met een uitheems suffix dat eindigt op een superzware syllabe die de klemtoon draagt. Niet alle woorden met deze suffixen zijn afgeleid van een bestaand woord van het Nederlands, maar dit maakt geen verschil voor de klemtoon:
Tabel 1. Uitheemse gelede woorden met finale klemtoon
suffix woord met finale klemtoon
-aal synod-aal, schand-aal
-aan parochi-aan, simult-aan
-aat doctor-aat, accur-aat
-air diamant-air, element-air
-ant amus-ant, predik-ant
-eel fundament-eel, tafer-eel
-een Chil-een, Roem-een
-eer constat-eer, parfum-eer
-ees Chin-ees, Taiwan-ees
-ein republik-ein, Rom-ein
-ement abonn-ement, rend-ement
-ent doc-ent, reg-ent
-esk ballad-esk, pittor-esk
-et du-et, kwart-et
-eur ambassad-eur, direct-eur
-eus fam-eus, rancun-eus
-iaan Kant-iaan, presbyter-iaan
-ibel convert-ibel, pen-ibel
-ief agress-ief, initiat-ief
-iek symbol-iek, sympath-iek
-iel lab-iel, prof-iel
-ier juwel-ier, kruiden-ier
-iet jakob-iet, metropol-iet
-ieus mod-ieus, relig-ieus
-ijn Jakob-ijn, libert-ijn
-ioen kamp-ioen, vis-ioen
-iseer banal-iseer, standaard-iseer
-ist calvin-ist, propagand-ist
-oir emancipat-oir, requisit-oir
-oot idi-oot, psych-oot
-uur dress-uur, kandidat-uur
Als de laatste syllabe van een uitheems suffix niet superzwaar is, dan valt de klemtoon, overeenkomstig de Regel voor hoofdklemtoon, op de voorlaatste syllabe. De meeste van die niet superzware woord-finale syllaben zijn niet beklemtoonbaar omdat ze een sjwa als klinker hebben. Dat zien we bij de volgende typen woorden:
Tabel 2. Uitheemse gelede woorden met prefinale klemtoon
suffix geleed woord
-abel accept-abel, professor-abel
-ade bout-ade, kanonn-ade
-aire circul-aire, document-aire
-ande guirl-ande, reprim-ande
-aris bibliothec-aris, referend-aris
-asme org-asme, pleon-asme
-ase ext-ase, parafr-ase
-atie cre-atie, organis-atie
-esse maitr-esse, secretar-esse
-ie agress-ie, conclus-ie
-iènne comed-iènne, Paris-iènne
-ière bonbonn-ière, cabaret-ière
-ine albast-ine, blond-ine
-isme absurd-isme, marx-isme
-itis bronch-itis, hepat-itis
-ose psych-ose, tromb-ose
Er zijn vier suffixen die niet uitheems zijn, en combineren met inheemse basiswoorden, maar toch ook, anders dan de meeste inheemse suffixen, zelf de hoofdklemtoon dragen:
Tabel 3. Woorden met beklemtoonde inheemse suffixen
suffix geleed woord
-erij schiet-eríj
-es voogd-és
-in held-ín
-ij voogd-íj
Cyclische klemtoontoekenning?
Verdieping
Cyclische klemtoontoekenning?
Kan de bepaling van het klemtoonpatroon van afgeleide woorden met klemtoondragende suffixen cyclisch verlopen?
Dit is de aanname in het standaardwerk voor de klassieke generatieve fonologie, Chomsky & Halle (1968).
In zo’n analyse wordt het klemtoonpatroon van een woord als doctoraat met de morfologische structuur [[doctor]###N### aat]###N### als volgt berekend, door de regel voor Hoofdklemtoon cyclisch toe te passen:
cyclus 1: basiswoord doctor
toepassing regel voor hoofdklemtoon dóctor
cyclus 2: toevoeging suffix -aat dóctor-aat
toepassing regel voor hoofdklemtoon dóctor-áát
verlaging klemtoon van cyclus 1 dòctor-áát
De veronderstelling is dat als op een nieuwe cyclus hoofdklemtoon wordt toegekend, de al aanwezige klemtonen met één graad worden verlaagd. De klemtoon op de lettergreep doc wordt daardoor secundair. Dit levert het juiste klemtoonpatroon dòctoráát op. Dit patroon kan echter ook worden verkregen zonder cyclische toepassing van regels: hoofdklemtoon op de laatste, superzware syllabe, en secundaire klemtoon overeenkomstig de ritmische regel van Klemtoonafwisseling en het Hangmat-principe. De tweede optie doet een betere voorspelling voor woorden als piraterij. Bij cyclische klemtoontoekenning wordt eerst aan de laatste syllabe van piraat klemtoon van de 1e graad toegekend, en op de tweede cyclus wordt deze klemtoon verlaagd: piràteríj. Maar het klemtoonpatroon pìrateríj is het meest gebruikelijke patroon, en dat wordt voorspeld door niet-cyclische toepassing van de regel voor Hoofdklemtoon, in combinatie met het Hangmat-principe dat een secundaire klemtoon op de eerste syllabe voorspelt.
Zie Kager (1989: 290) en Booij (1995: 105-109) voor een bespreking van deze kwestie.
Suffixen met een uitzonderlijk klemtoonpatroon
Verdieping
Suffixen met een uitzonderlijk klemtoonpatroon
Het aan het Franse woorden ontleende suffix -erie, dat niet eindigt op een superzware syllabe, draagt toch klemtoon op de laatste syllabe, zoals in het Frans. Dit is overgenomen in het Nederlands, zoals blijkt uit woorden als parfumeríé en pikanteríé. Ook het suffix -ie in woorden als psychologíé en democratíé draagt klemtoon.
Woorden met de Latijnse suffixen -icus en -ica zoals fanáticus en eróica hebben klemtoon op de voor-voorlaatste syllabe, net zoals woorden als Amerika.
Het suffix -isch is ook bijzonder: ook al bevat het een superzware syllabe, toch valt de klemtoon er niet op het suffix, maar op de syllabe ervoor, zoals in algebráïsch en afgódisch. Dit is een bijzonder suffix, niet van Romaanse, maar van Germaanse oorsprong.
Zie Heynderickx & van Marle (1994).
Verder lezen
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Geert Booij september 2020
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 1,../../data/archief/ans2/e-ans/01/body.html;
    Interessante links