Men onderscheidt gespannen van ongespannen klinkers. In de Nederlandse foneeminventaris zijn niet-hoge [+gespannen] klinkers lang en [–gespannen] klinkers zijn kort, alsmede de hoge klinkers. De term gespannen suggereert dat gespannen klinkers geproduceerd worden met meer inspanning van de spieren van de mond-keelholte, maar er is nooit een duidelijk fonetisch correlaat gevonden.

Zie Botma, Sebregts & Smakman (2012: 275), Botma & Van Oostendorp (2012: 137), Rietveld & Van Heuven (2016: 72).

De ongespannen klinkers van het Nederlands zijn ɪ, ε, ɔ, ʏ, ɑ, ə. De gespannen klinkers zijn i, y, u, e, ø, o, a. De woordonderscheidende eigenschap van gespannenheid voor Nederlandse klinkers blijkt uit minimale woordparen als zit ~ ziet , lek ~ leek , en zon ~ zoon .

Gespannenheid is geen eigenschap die een-op-een correleert met de duur van een klinker. De gemiddelde duur (in een rustige voorleesstijl) van de ongespannen klinkers en van de gespannen klinkers i, y, u is ongeveer 100 msec, terwijl de andere gespannen klinkers een gemiddelde duur van 200 msec hebben.

Zie Nooteboom (1972: 45-47); Van der Harst (2011:323-324).

Enkel voor r gedragen i, y, u zich qua duur als de andere gespannen klinkers. (Zie ook 1.1.4.3 Klinkerverandering voor /r/ en 1.2.1.2 Het rijm). Er valt met andere woorden een driedeling te maken tussen korte (ongespannen), half-lange (gespannen) en lange (gespannen) klinkers.

De hoogte van klinkers wordt bepaald door de relatieve hoogte van de tong in de mondholte, d.w.z. de nabijheid van de tong tot het monddak (hetzij het harde gehemelte of palatum, hetzij het zachte gehemelte of velum). Voor het Nederlands worden er vier niveaus van klinkerhoogte onderscheiden: gesloten (ook wel hoog), half gesloten (ook hoog-midden), half open (ook laag-midden) en open (ook laag) (zoals ook af te lezen in de klinkerdiagrammen voor het Nederlands). Gesloten klinkers van het Nederlands zijn i, y, u; deze klinkers worden geproduceerd met een deel van de tong hoog geheven naar het gehemelte. Half gesloten zijn de klinkers ɪ, ʏ, e, ø, o. Half open zijn ε, ɔ en de beginklanken van de diftongen εi, œy, ɔu. Open klinkers van het Nederlands zijn ɑ, a; deze worden gerealiseerd met de tong ver verwijderd van het gehemelte (bijvoorbeeld door de kaak te openen).

Verhoeven & Van Bael (2002: 19) onderscheiden op fonetisch gebied vijf niveaus van klinkerhoogte voor het Belgisch-Nederlands, want de a wordt in die variëteit van het Nederlands opener gerealiseerd dan de ɑ (zie ook hier). Van der Harst (2011: 158) vindt echter nauwelijks verschillen tussen Nederland en Vlaanderen: hij stelt vast dat ook in het Nederlands-Nederlands de a (veel) opener wordt gerealiseerd dan de ɑ.

De plaats van articulatie van klinkers wordt bepaald door waar in het spraakkanaal er de sterkste vernauwing is van de tong ten opzichte van het monddak: afhankelijk van de klinker zal de voor- of achterkant van de tong het hoogst geheven zijn. Voorklinkers van het Nederlands zijn i, ɪ, e, ε, y, ø, ʏ en de tweeklanken εi en œy;

Zowel het eerste als tweede element van deze tweeklanken zijn voorklinkers. De œy wordt in het Nederlands-Nederlands wel iets meer naar achteren gerealiseerd dan in het Belgisch-Nederlands, en bij die laatste variëteit vertoont de œy ook een sterkere verglijding naar voren (zie Van der Harst (2011: 173)

achterklinkers van het Nederlands zijn u, o, ɔ, a, ɑ en de diftong ɔu (zie Figuren 1 en 2).

In het Nederlands-Nederlands wordt de ɔu iets meer naar voren gerealiseerd dan in het Belgisch-Nederlands (zie Van der Harst (2011: 173)

In de categorisering van klinkers op basis van klinkerhoogte en plaats van articulatie, zoals hierboven beschreven, neemt de sjwa een bijzondere plaats in, in die zin dat sjwa niet voor, niet achter, niet hoog en niet laag is. Sjwa is de meest centrale klinker in het klinkerdiagram (ook wel klinkerdriehoek genoemd).

Bij de productie van geronde klinkers zijn de lippen bijna gedurende de gehele articulatie gerond, terwijl ongeronde klinkers worden gekenmerkt door een neutrale of (licht) gespreide lippenstand gedurende de gehele articulatie. De geronde Nederlandse klinkers zijn y, u, ø, o, ʏ, ɔ, œy. De ongeronde klinkers zijn i, e, a, ɪ, ε, ɑ, εi, ə.

Booij (1995), Rietveld & Van Heuven (2016: 71).

Er is overigens sprekergebonden variatie in de mate van ronding van het eerste element van œy en van ə.

Zie Collins en Mees (1984: 111-117).

De woordonderscheidende eigenschappen van klanken kunnen worden weergegeven als een bundel van binaire distinctieve kenmerken. Zulke distinctieve kenmerken voor Nederlandse klinkers worden weergegeven in Tabel 1.

Voor de tweeklanken worden de distinctieve eigenschappen van het eerste en tweede element van de diftong weergegeven. Voor de tweeklank ɔu worden de waarden voor de eigenschap rond voor respectievelijk het Belgisch-Nederlands en het Nederlands Nederlands apart weergegeven.

Deze distinctieve kenmerken, en combinaties ervan, worden ook gebruikt om natuurlijke klassen van klanken te karakteriseren. Zo kunnen klassen van klanken worden aangeduid waarvoor een bepaalde fonologische regel geldt. De klinkers i, y, u kunnen bijvoorbeeld worden gekarakteriseerd door middel van de binaire kenmerken [-consonant], [+gespannen], [+hoog]. Het zijn deze drie klinkers die voor een r in dezelfde voet verlenging ondergaan, zoals in bier, buur en boer.

Sommige distinctieve kenmerken zijn te voorspellen voor specifieke fonemen op basis van de aanwezigheid van andere kenmerken. De regels die hierbij een rol spelen, worden redundantieregels genoemd. Zo zijn de middenvocalen die gespannen zijn (e, ø, o) voorspelbaar [+hoog].

Zie Booij (1995: 17) voor een uitwerking van deze redundantieregels.

Lindau (1979), Collins en Mees (1984), Smith et al. (1989), Booij (1995), Harris & Lindsey (1995), Van Oostendorp (2000), Verhoeven & Van Bael (2002), Gussenhoven (2007), Van der Harst (2011), Botma, Sebregts & Smakman (2012), Botma & Van Oostendorp (2012), Rietveld & Van Heuven (2016).