Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
17.1 Complementen binnen de adpositieconstituent
De meeste adpositieconstituenten bestaan uit een kern en een complement. Sterker nog, veel adposities kunnen niet zonder complement. De zinnen in (1) zouden bijvoorbeeld niet compleet zijn zonder de complementen van de adposities (de complementen zijn onderstreept in de voorbeelden; de adpositie is schuingedrukt). Als we het complement het perron weglaten in (1a), houden we geen goede zin over: Ik wachtte enkele minuten op.
1aIk wachtte enkele minuten op het perron.
bZe zal wel hazelnootschuimtaartjes hebben besteld voor bij de koffie.
cDe oppositie eist duidelijkheid over wie het land leidt.
dDe rest is veroordeeld tot buiten wachten.
eIk verlang niet terug naar vroeger.
Voorzetselconstituenten, waarin de kern voorafgaat aan het complement, laten de grootste verscheidenheid in complementen zien. Alle voorzetsels kunnen een nominale constituent als complement hebben, zoals het perron in (1a). Sommige voorzetsels kunnen ook een adpositieconstituent als complement hebben. In (1b), bijvoorbeeld, vinden we een voorzetselconstituent (bij de koffie) als complement bij het voorzetsel voor. Daarnaast kunnen ook bijzinnen als complement van een voorzetsel fungeren, zoals wie het land leidt in (1c), infinitieven of infinitiefconstructies, zoals buiten wachten in (1d) en bijwoordelijke constituenten, zoals vroeger in (1e).
Achterzetselconstituenten, omzetselconstituenten en voorzetseluitdrukkingconstituenten komen voornamelijk voor met een nominale constituent als complement, zoals geïllustreerd in (2):
2aVlug loopt hij de gang door.
bOp een paar balken na bleven weinig originele elementen behouden.
cRisico’s worden op basis van historische gegevens berekend.
Een bijzonder type adpositieconstituent wordt geïllustreerd in (3), waarin het complement een voornaamwoordelijk bijwoord is. Het gaat ofwel direct vooraf aan de adpositie, zoals in (3a), of wordt door een of meer andere woorden ervan gescheiden, zoals in (3b).
3aLangs de wegen lopen greppels. Daarachter wuift manshoog het riet.
b[R]oer er goed wat gehakte dragon doorheen.
Voor de volledigheid noemen we hier nog partikelconstituenten: adpositieconstituenten zonder complement. Zij kunnen wel zelf als complement in een adpositieconstituent fungeren, zoals boven in (4) hieronder:
4Ze hoorde een knal, keek naar boven en zag de vlammen.
Bananenzinnen
Verdieping
Bananenzinnen
Voorzetselconstituenten vormen meestal een hechte eenheid: de kern en het complement volgen direct op elkaar. Een uitzondering wordt gevormd door zogenaamde bananenzinnen, die in informeel taalgebruik voorkomen, (vooralsnog?) enkel in het Nederlands-Nederlands. Daarin staat het complement van het voorzetsel op de eerste zinsplaats. De taalkundige Willem Klooster (1989) gaf hiervan als voorbeeld Bananen ben ik dol op, waarin het voorzetsel op aan het eind van de zin staat en het complement van dat voorzetsel, namelijk bananen, op de eerste zinsplaats. Sindsdien heten dit soort constructies bananenzinnen. Hieronder nog een aantal andere voorbeelden:
Onderstaande voorbeelden zijn afkomstig uit Klooster (1989:40) tenzij anders aangegeven
iaDat werk verlang ik niet naar. in NN, informeel Deze constructie komt geregeld voor in standaardtalige contexten in het Nederlands-Nederlands, vooral in informeel taalgebruik.
bDie categorie schijnt hij niet toe te behoren. in NN, informeel Deze constructie komt geregeld voor in standaardtalige contexten in het Nederlands-Nederlands, vooral in informeel taalgebruik.
cDie kommissie zat hij zelf ook in. in NN, informeel Deze constructie komt geregeld voor in standaardtalige contexten in het Nederlands-Nederlands, vooral in informeel taalgebruik.
https://www.neerlandistiek.nl/2019/10/overlappende-zinnen
dEen koe krijg je zomaar honderd gulden meer voor. in NN, informeel Deze constructie komt geregeld voor in standaardtalige contexten in het Nederlands-Nederlands, vooral in informeel taalgebruik.
https://www.neerlandistiek.nl/2019/10/overlappende-zinnen
Je zou de bovenstaande zinnen eventueel kunnen parafraseren met een ‘herhalend-daar-constructie’
Zie Klooster 1989: 39.
, zoals bijvoorbeeld (ia) Dat werk, daar verlang ik niet naar. Klooster (1989:40) suggereert dat bananenzinnen inderdaad terug te voeren zijn op herhalend-daar-zinnen, waarbij daar vervolgens is weggelaten, net zoals daar ook kan worden weggelaten in informele zinnen als (daar) heb je niks aan.
Bananenzinnen zijn niet met alle voorzetselconstituenten mogelijk. Ze zijn mogelijk in het geval van postposities (bijvoorbeeld mee, toe, heen, vandaan, naartoe, omheen), en ook met woorden die zowel pre- als postpositie kunnen zijn (bijvoorbeeld in, uit), maar uitgesloten met woorden die nooit als postpositie kunnen verschijnen, zoals met, tot, gedurende, behalve, ondanks, sinds. Een bijzonder geval is naar, dat niet als postpositie kan fungeren in richtingsbepalingen (vergelijk iia), maar wel in voorzetselvoorwerpen zoals in (iiia,b).
iia*Ik ga er naar.uitgesloten
b*Dat feestje ga ik niet naar.uitgesloten
iiiaIk verlang er naar.
bDat werk verlang ik niet naar.
Verder lezen
In onderstaande subparagrafen gaan we in meer detail in op de mogelijke complementen binnen de adpositieconstituent:
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taaladvies
    Dagenta
    Taalportaal
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Maaike Beliën januari 2021
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 17,../../data/archief/ans2/e-ans/17/body.html;
    Interessante links