ANS | 11.2.2.2 Communicatieve tussenwerpsels

11.2.2.2 Communicatieve tussenwerpsels

Communicatieve tussenwerpsels kunnen, anders dan expressieve tussenwerpsels, alleen maar binnen een gesprekssituatie gebruikt worden. Communicatieve tussenwerpsels structureren het gesprek en markeren de functie van een uiting, bijvoorbeeld dat iets bedoeld is als mededeling, vraag of bevel. Er is dus een hoorder nodig tot wie die uiting gericht is. Men zou ze ook interactioneel kunnen noemen. Communicatieve tussenwerpsels zijn weer nader op te splitsen naar type uiting: mededelingen; vragen; bevelen, aanmoedigingen, aansporingen; en formules voor sociaal verkeer, wensen.

Verder lezen

Mededelingen

De voorbeelden hieronder zijn tussenwerpsels met de status van een mededeling. Ze worden gebruikt

om afkeuring uit te drukken: foei, t ('click'), bah
om te antwoorden op een vraag of, in het algemeen, om te reageren op een uiting van een andere spreker:
- bevestiging: ja, jawel, mm, en of, nou en of, zeker, absoluut
- ontkenning: nee, neen in BN Deze vorm komt geregeld voor in standaardtalige contexten in België. , welnee, zeker niet
- twijfel: nja, tja, nou, nou en?
- afspraak: ok (oké, okee, OK), okido, akkoord, soit vooral in BN Deze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten, vooral in België.
- verzuchting: nou moe, nee hè

Luisteraars kunnen deze tussenwerpsels, net als de expressieve tussenwerpsels, ook gebruiken om aan te geven dat ze het gesprek volgen, akkoord gaan, twijfelen, meevoelen, enz.

Vragen

Er zijn ook tussenwerpsels die fungeren als vraag. Sommige daarvan staan op zichzelf en kunnen worden gebruikt

ter verduidelijking of verheldering: sorry?, hè?, wat?, excuseer? vooral in BN Deze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten, vooral in België. , pardon?

Andere vinden we aan het eind van een zin

om instemming te vragen: hè? (en varianten), niet?, nietwaar?, oké?, toch?, zeker?
In België worden ook de niet-standaardtalige vormen zenne, zuh en zunne op deze manier gebruikt:

iDa's tof, zunne? – Ja. in BN, -ST Deze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten in België, maar lijkt geen onderdeel uit te maken van de (informele) standaardtaal. De vorm is niet opgenomen in woordenlijst.org of Van Dale (Den Boon, Hendrickx & Van der Sijs 2022), maar wel in het Vlaams Woordenboek , een verzameling van 'goed ingeburgerde' maar niet-standaardtalige woorden in Vlaanderen. Het Stijlboek T888 van de VRT (2017) adviseert ondertitelaars hoor of zulle te gebruiken. Van Dale classificeert zulle als Belgisch-Nederlands en spreektalig, waarbij spreektalig voor Van Dale overeenkomt met niet-standaardtalig.

iiZo rap ging het niet, zuh. – Nee, dat weet 'k wel, maar toch. in BN, -ST Deze vorm komt geregeld voor in (informele) standaardtalige contexten in België, maar lijkt geen onderdeel uit te maken van de (informele) standaardtaal. De vorm is niet opgenomen in woordenlijst.org of Van Dale (Den Boon, Hendrickx & Van der Sijs 2022). Het Stijlboek T888 van de VRT (2017) adviseert ondertitelaars hoor of zulle te gebruiken. Van Dale classificeert zulle als Belgisch-Nederlands en spreektalig, waarbij spreektalig voor Van Dale overeenkomt met niet-standaardtalig.

Door zo’n tussenwerpsel aan het eind van een zin te gebruiken geeft de spreker aan dat die verwacht dat de gesprekspartner bevestigend zal antwoorden. De tussenwerpsels hebben hierbij elk hun eigen nuance:

1aO ja, die had die vrijgezellendag gisteren, hè? – Ja, inderdaad.

bDat was toch creatief, niet? – Ja ja.

cMaar dat is allemaal vrij gewoon, nietwaar? – Ja, eigenlijk wel.

dDie is officieel vervangen, toch? – Die is vervangen.

eEn daar heb je veel tijd in moeten steken, zeker? – Ja, dat is toch drie volle maanden.

Na een negatieve zin, dus een zin met een ontkennend element zoals niet of geen, verwacht men na zo’n tussenwerpsel als antwoord ‘nee (inderdaad)’:

2aEn Istanbul staat hier niet in, zeker? – Nee. – Jammer.

bMaar vergeet niet dat ik zaterdag niks kan doen, hé. – Nee nee, uiteraard.

c't Ging niet zo goed met Herman, toch? – Nee.

Bevelen, aanmoedigingen, aansporingen

Er zijn ook tussenwerpsels waarmee de spreker bij de hoorder een bepaald gedrag probeert te bewerkstelligen:

om stilte te verkrijgen: sst, ss, sj, sjt en tegen dieren koest
om de aandacht te verkrijgen: hé, hela, hola, pst, ahoi (op het water), o ja, zeg
bevel om te stoppen: stop, halt, ho
algemene aansporingen: toe, toe nou, kom op, allee in BN, ST? Deze vorm komt geregeld voor in (informele) standaardtalige contexten in België, maar het is onduidelijk in hoeverre die deel uitmaakt van de (informele) standaardtaal. Van Dale (Den Boon, Hendrickx & Van der Sijs 2022) classificeert allee als spreektalig, wat in Van Dale overeenkomt met niet-standaardtalig. , alsjeblieft
verwensingen (ironische bevelen): barst, stik, val dood, verrek vooral in NN Deze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten, vooral in Nederland.

Sommige daarvan zijn speciaal gericht op dieren, namelijk

om dieren te lokken (lokroepen): bijvoorbeeld poes, poes-poes (voor katten); kiep-kiep (voor kippen); en t-t ('click' met zijkant van de tong), ju (voor paarden)
om dieren weg te jagen: kssj, kst, vort

Dierennamen van één lettergreep die als aanroep gebruikt worden, kunnen lang gerekt worden (poe-oes) en krijgen dan een typische intonatie, ongeveer een dalende kleine terts. Diezelfde klankcontour zien we bij geroepen namen (An-na) (eventueel met rekking Be-ert) en dergelijke (é-ten).

Verschillende dieren worden weggejaagd met verschillende geluiden, en niet voor niets: kippen houden naar verluidt bijvoorbeeld niet van de hoge klank van de sissende s.

Zie Renckens (2020).

Formules voor sociaal verkeer, wensen

Een restgroep bestaat uit allerlei formules voor sociaal verkeer, zoals groetformules, die soms het karakter van wensende zinnen hebben:

formules voor begroeting en afscheid:
- dag, morgen, goeiedag, goeiemorgen, goeiemiddag, goeienavond, goeienacht (of de meer formele vormen met goede-), hoi vooral in NN Deze vorm komt geregeld voor in (informele) standaardtalige contexten in Nederland. ;
- welkom, hallo;
- tot ziens, tot kijk, dààg, adieu, vaarwel, salu(u)t in BN Deze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten in België. , doeg in NN Deze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten in Nederland. , doei in NN Deze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten in Nederland. , ajuus in NN Deze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten in Nederland. , aju in NN Deze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten in Nederland. , tabee in NN Deze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten in Nederland. ;
- welterusten, slaap wel vooral in BN Deze vorm komt geregeld voor in (informele) standaardtalige contexten in België. .
geluk- en andere wensen:
- (hartelijk/van harte) gefeliciteerd, proficiat, gelukkige verjaardag in BN Deze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten in België. ;
- sterkte, beterschap;
- gecondoleerd vooral in NN Deze vorm komt geregeld voor in (informele) standaardtalige contexten in Nederland. , innige deelneming vooral in BN Deze vorm komt geregeld voor in (informele) standaardtalige contexten in België. .
toosten en dergelijke: gezondheid, proost, prosit, santé; eet smakelijk, smakelijk eten, smakelijk;
verontschuldigingen: pardon, sorry, neem me niet kwalijk, excuseer in BN Deze vorm komt af en toe voor in (informele) standaardtalige contexten in België. ;
formules bij geven en krijgen: dank u, dank u wel, dank je, dank je wel, hartelijk dank; alsjeblieft, alstublieft;
als opening van een telefoongesprek: hallo;
goedkeuring van het publiek: bravo, bis, encore.

ANS

Taalportaal

Taaladvies

versie	redacteur(en)	datum	opmerkingen
3.0	Ton van der Wouden	mei 2024

Woordenboeken

Corpora en lexica

Overige bronnen