9.6.6 Een overzicht van adposities zonder complement
Hieronder geven we een overzicht van de Nederlandse adposities die zonder
complement (dus intransitief / als partikel) kunnen voorkomen. De adposities
zijn naar hun betekenis gegroepeerd: de meerderheid bestaat uit ruimtelijke
partikels, die verder opgesplitst worden in locatieve en directionele partikels.
Temporele en ‘andere’ partikels komen maar weinig voor.
De talrijke samengestelde adposities die als partikel van scheidbaar
samengestelde werkwoorden kunnen optreden, worden in dit overzicht niet
opgenomen, maar worden besproken in 9.6.4 In een scheidbaar samengesteld
werkwoord.
De verschillende functies die de betreffende partikels kunnen vervullen,
worden telkens met voorbeelden geïllustreerd.De meeste partikels hebben dezelfde vorm als hun corresponderende adposities,
maar een aantal partikels wijkt daarvan af: de partikeltegenhanger van
met is
mee en die van
tot is
toe. De adposities
naar en
van komen enkel in die vorm
voor in beknopte bijzinnen met om
(bijvoorbeeld om naar te kijken,
om van te genieten) en dan
alleen als ze niet ruimtelijk gebruikt worden. Als ze wel ruimtelijk gebruikt
worden, verschijnen de partikels
heen en
naartoe als tegenhangers van
naar, en
af,
vanaf en
vandaan als tegenhangers van
van.
Verder lezen
Tabel 1. Overzicht van veelgebruikte adposities
zonder complement / partikels
Type | Vorm | Voorbeelden | Functie |
Locatief | aan | Ik las het in één avond uit en lag vervolgens de hele nacht wakker met het licht aan. | absolute met-constructie |
Het is een lage tafel om aan te zitten. | beknopte bijzin met om | ||
Het is dik aan tussen Kato (19) en Manuel (23), allebei nog in de running voor de eindzege in Idool. | naamwoordelijk deel gezegde | ||
Hij komt binnen en zet de ventilator aan. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
achter | Achter is de beenruimte zo groot als de buitenkant doet vermoeden. | bijwoordelijke bepaling van plaats | |
beneden | We hebben beneden toch twee verdiepingen leegstaan, zullen we een videogalerie beginnen? | bijwoordelijke bepaling van plaats | |
De slaapkamer en badkamer van de ouders bevinden zich beneden. | bijwoordelijke bepaling van plaats | ||
Achter bleven opnieuw twee Spanjes: brutale winnaars en vernederde overwonnenen. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
Het perfecte schuurtje om achter te staan. | beknopte bijzin met om | ||
bij | Ik ben weer helemaal bij. | naamwoordelijk deel gezegde | |
Als we rennen kan hij me nauwelijks bijhouden. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
binnen | Binnen tikt een reusachtig antieke klok onverstoorbaar door de kerstliedjes op de radio heen. | bijwoordelijke bepaling van plaats | |
Nog geen enkele stem is binnen. | naamwoordelijk deel gezegde | ||
Hij komt zwetend de kamer binnen. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
boven | Boven toont ze de ruimte waar jongeren kunnen loungen. | bijwoordelijke bepaling van plaats | |
buiten | Het is buiten ruim dertig graden. | bijwoordelijke bepaling van plaats | |
[D]e tafels en stoelen staan buiten. | bijwoordelijke bepaling van plaats | ||
Het is mooi weer om buiten te zitten. | beknopte bijzin met om | ||
in | Televisiezenders beconcurreren elkaar met kookprogramma's. Hobbykoken is in. | naamwoordelijk deel gezegde | |
We konden ons slecht voorstellen dat een dirigent met oordoppen in voor een orkest zou gaan staan. | absolute met-constructie | ||
[D]e daarbij behorende accessoires maken uw tuin echt een lust om in te vertoeven. | beknopte bijzin met om | ||
nabij | Met de verkiezingen zo nabij groeide de druk. | absolute met-constructie | |
onder | Als ze geluk hebben is er een afdak of een luifel om onder te schuilen. | beknopte bijzin met om | |
Die dook onder tijdens de Tweede Wereldoorlog en hield, evenals Anne Frank, een dagboek bij.De Volkskrant, 26 september 1997 (geraadpleegd op het internet op 12 februari 2021) | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
op | De hut had twee getraliede ramen en op de grond lag een zeil om op te slapen. | beknopte bijzin met om | |
Het geld is op. | naamwoordelijk deel gezegde | ||
Zeker voor de wedstrijd ben ik op van de zenuwen. | naamwoordelijk deel gezegde | ||
Veilig rijden met alcohol op blijkt volstrekt onmogelijk. | absolute met-constructie | ||
Drink je je biertje hier op? | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
Hij zet zijn hoed op. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
tegen | Het plan werd afgekeurd want 70 procent was tegen. | naamwoordelijk deel gezegde | |
Het is niet zo dat er een heksenjacht is van agenten die zomaar alle dure auto's tegenhouden. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
Gelukkig vond ze een muurtje om tegen te leunen. | beknopte bijzin met om | ||
voor | De auto staat voor geparkeerd. | bijwoordelijke bepaling van plaats | |
De zaal mocht er nog even vliegensvlug over stemmen: 87 procent was voor. | naamwoordelijk deel gezegde | ||
Hij stelde haar aan de producer voor. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
Directioneel: bron | af | Zeker 95 procent van het werk is af. | naamwoordelijk deel gezegde |
De brug over de Cotticarivier is af. | naamwoordelijk deel gezegde | ||
Hij luisterde zijn ouders af. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
uit | [I]k heb tijdens de examenreis aardig wat geld uitgegeven. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | |
De winkeldeur stond open, maar het licht was uit. | naamwoordelijk deel gezegde | ||
[O]m kwart over drie is de school uit. | naamwoordelijk deel gezegde | ||
Strak design is uit. Ook hotels die het moeten hebben van hun strakke design zijn uit. Mensen op zakenreis kiezen opnieuw voor gezelligheid. | naamwoordelijk deel gezegde | ||
's Avonds durfden de plattelandsjongens Bonham en Plant in hun hotelkamer niet eens met het licht uit te slapen. | absolute met-constructie | ||
In het programma nodigt Uytterhoeven een of twee bekende gasten uit in de studio. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
vanaf | Nederland heeft geen bergen om hard vanaf te skiën. | ||
vandaan | New Jersey is een plek om vandáán te willen. | beknopte bijzin met om | |
Directioneel route | door | Het is een smalle uitgang om door te ontsnappen. | beknopte bijzin met om |
Hij gaat altijd maar door. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
langs | We zoeken een rustige weg om langs te fietsen. | beknopte bijzin met om | |
Kom je morgen nog even langs? | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
om | Diana deed altijd haar gordel om. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | |
Ik verzoek u af te ronden, want uw twee minuten zijn om. | naamwoordelijk deel gezegde | ||
[B]estuurders die zonder gordel om of telefonerend rondrijden, worden aangehouden. | absolute zonder-constructie | ||
over | Ik ben net een citroen. Alles is uit mij geperst. Alleen de schil is over. | naamwoordelijk deel gezegde | |
Met nog meer dan genoeg geld over vertrok ze naar huis. | absolute met-constructie | ||
Straks blijft er geen eten meer over. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
Dat is een moeilijk onderwerp om over te praten. | beknopte bijzin met om | ||
rond | De haalbaarheidsstudies, de bouwplannen en het financiële plaatje zijn rond. | naamwoordelijk deel gezegde | |
Hij hangt graag in de stad rond. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
Een mooie locatie met een uitgestrekt meer om rond te wandelen. | beknopte bijzin met om | ||
rondom | Ze blijven dicht bij elkaar in de buurt, want rondom is het aardedonker. | bijwoordelijke bepaling van plaats | |
voorbij | Dat onzekere gevoel is eindelijk voorbij. | naamwoordelijk deel gezegde | |
Hij stormde in sneltreinvaart voorbij. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
Directioneel: doel | heen | Sinds de dag dat onze leider is heengegaan, hebben we hem gememoreerd op een heel bijzondere manier. | in scheidbaar samengesteld werkwoord |
toe | Op archiefbeelden is een menigte te zien die op het dakterras de Rolling Stones komt toejuichen. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | |
Dat is een prachtig land om heen te gaan in de winter. | beknopte bijzin met om | ||
Temporeel | mee | Kinderen vinden gewoon niets leuker dan water om mee te spelen. | beknopte bijzin met om |
Met zijn lievelingsknuffel mee ging Thomas logeren bij oma en opa. | absolute met-constructie | ||
Hij kwam niet goed mee op school. | in scheidbaar samengesteld werkwoord | ||
[Deze] dieren ... zoeken ... een erf om op te spelen en vriendjes om mee te gaan rennen. | beknopte bijzin met om | ||
na | Voor sommigen een etmaal om, pfff, uit te zitten: in de kerkbank, achterop de fiets bij vader, op de prikkelbank bij oma, bij de vermicellisoep met pudding na.Internet geraadpleegd op 17 februari 2021 | absolute met-constructie | |
Hij moet morgen nakomen. | in scheidbaar samengesteld werkwoord |
Literatuur
Interessante links
ANS
Taaladvies
Dagenta
Taalportaal
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | M. Beliën, K. Rys | januari 2021 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 9,../../data/archief/ans2/e-ans/09/body.html; |