1.3.1 Finale Verscherping
In het Nederlands zijn obstruenten aan het eind van een lettergreep in
principe stemloos, al kan deze regelmaat worden overruled door Assimilatie van
Stem. Deze regelmaat wordt Finale Verscherping genoemd. De
distributie van obstruenten wordt hieronder samengevat:
Tabel 1. Finale Verscherping
Woord-initieel, intervocalisch, syllabe-initieel | Woord-finaal, syllabe-finaal | |
Stemhebbende obstruent | b, d, v, z, ɣ → b, d, v, z, ɣ | b, d, v, z, ɣ → p, t, f, s, x |
Stemloze obstruent | p, t, k, f, s, x → p, t, k, f, s, x | p, t, k, f, s, x → p, t, k, f, s, x |
Finale Verscherping impliceert een fonologische beperking op de coda's van
lettergrepen. Deze regel verklaart waarom we wel een woord als
kat
kɑt hebben,
maar niet, zoals het Engels, een woord als
bed met de fonetische vorm
bɛd:
Finale Verscherping
Obstruenten zijn stemloos in coda’s
We kunnen deze regelmaat ook als volgt formuleren: aan het eind van een
lettergreep is er neutralisatie van het verschil tussen stemloze
en stemhebbende obstruenten. Deze beperking op de stemhebbendheid van
obstruenten leidt voor sommige woorden tot alternanties:
Tabel 2. Alternanties in enkelvoud/meervoud van zelfstandige naamwoorden
enkelvoud | onderliggende vorm | fonetische vorm | meervoud | onderliggende vorm | fonetische vorm |
rib | rɪb | rɪp | ribben | rɪb-ən | rɪbən |
hand | hɑnd | hɑnt | handen | hɑnd-ən | hɑndən |
brief | briv | brif | brieven | briev-ən | brivən |
huis | hœyz | hœys | huizen | hœyz-ən | hœyzən |
zaag | zaɣ | zax | zagen | zaɣ-ən | zaɣən |
In deze woorden is er een alternantie tussen een stemloze finale obstruent
in de enkelvoudsvorm van een zelfstandig naamwoord, en de ermee corresponderende
stemhebbende obstruent in de meervoudsvorm. Finale Verscherping wordt daarom ook
wel aangeduid als een fonologisch proces, een proces dat de stemhebbendheid van
obstruenten in coda-positie verwijdert. Deze term veronderstelt
onderliggende vormen waarin de
stam van deze woorden eindigt op een stemhebbende
obstruent, zoals weergegeven in Tabel 2.
De fonologische vormen van de enkelvoudsvormen in Tabel 2 zijn onderliggende vormen. Dat zijn
abstracte vormen, die aangenomen worden om te voorspellen in welke woorden
stemhebbende tegenhangers van de stemloze slotconsonant optreden. We kunnen niet
uitgaan van de concrete fonetische vorm van de enkelvoudsvorm van zelfstandige
naamwoorden als de onderliggende fonologische vorm. Dan zouden we immers een
regel moeten aannemen die stemloze obstruenten stemhebbend maakt tussen twee
klinkers, om bijvoorbeeld op basis van
hɑnt
de fonetische vorm
hɑndən
voor de meervoudsvorm te krijgen. Maar die regel zou verkeerde voorspellingen
doen: het meervoud van kat is
bijvoorbeeld niet
kɑdən,
maar kɑtən.
Het gebruik van abstracte
onderliggende vormen om alternanties te verantwoorden is te vinden in veel
fonologische studies van het Nederlands. De fonetische vormen van aan elkaar
gerelateerde woorden zoals hand en handen worden dan afgeleid van
onderliggende vormen, door syllabificatie (het verdelen van een woord
in lettergrepen), en vervolgens Finale Verscherping, een regel die informatie nodig
heeft over de lettergreepstructuur van een woord:
Tabel 3. Afleiding van de fonetische vormen van hand en handen
onderliggende vorm | hɑnd | hɑnd-ən |
syllabificatie | (hɑnd)###σ### | (hɑn)###σ### (dən)###σ### |
Finale Verscherping | d wordt t | niet van toepassing |
fonetische vorm | hɑnt | hɑndən |
De d in de enkelvoudsvorm bevindt zich in een coda, en wordt daarom een t. De
d in de meervoudsvorm staat in een aanzet, en blijft dus een d.
Finale Verscherping werkt ook woord-intern op woorden als admiraal,
badminton, en cadmium, waarin het foneem d dat wordt
opgeroepen door de letter d wordt gerealiseerd als t. Finale
Verscherping kan ook worden waargenomen in de uitspraak van leenwoorden. Zo
wordt de Hebreeuwse naam Abner uitgesproken als ɑp.nɛr, omdat er een
lettergreepgrens valt tussen de b en de n. De naam van de Australische stad
Sidney, in het Engels met de fonologische vormsιdni, wordt door
Nederlanders meestal uitgesproken als sιt.ni, omdat er na de d een
lettergreepgrens valt, en de naam Cambodja als kɑmbɔtja. Leenwoorden
als club en pad (als in koffiepad) worden uitgesproken als
klʏp en pɛt.
Ook afkortingen zijn onderhevig aan deze wetmatigheid. De afkorting bieb
voor bibliotheek wordt als bip uitgesproken, en de voornaam Ad,
een afkorting van Adriaan, als ɑt, net zoals Ed (van
Eduard) als ɛt. Het acronym voor Algemene Bond van
Ambtenaren is ABVA. In dit tweelettergrepig woord valt de
syllabegrens tussen b en v. De b staat dus in een coda, en wordt daarom
als p gerealiseerd. De v past zich qua stemloosheid aan, en wordt als f
uitgesproken. De fonetische vorm van dit acronym is dus ɑpfa.
Er zijn fonologische omgevingen waarin Finale Verscherping kan worden overruled
door een andere fonologische regel, Assimilatie van
stem, een variabele regel voor verbonden spraak. In het
woord huisdeur bijvoorbeeld kan de
s van
huis (onderliggend
z)
zich qua stem aanpassen aan de stemhebbendheid van de volgende
d, en
dan wordt de
s toch
weer als z
gerealiseerd:
hœyzdør.
In verledentijdsvormen van werkwoorden werkt Finale Verscherping niet, of wordt
het effect ongedaan gemaakt. In een woord als
tobde wordt de interne
obstruentcluster niet uitgesproken als
pt,
maar als bd,
omdat de d van
het verledentijdssuffix een
d
blijft.
In gelede woorden met een suffix hangt het van de aard van het suffix af of
Finale Verscherping van toepassing is. In een geleed woord als
bind-er valt de
lettergreepgrens voor de
d
(bin.der), en dus wordt de
d als
d
gerealiseerd. In een woord als
goedheid daarentegen valt er een
syllabegrens voor de
h, en dus
staan beide
d’s van dit
woord in een coda, en worden ze beide als
t
gerealiseerd in de fonetische vorm
ɣut.hɛit.
Verder lezen
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | september 2020 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 1,../../data/archief/ans2/e-ans/01/body.html; |