Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
1.3.1 Finale Verscherping
In het Nederlands zijn obstruenten aan het eind van een lettergreep in principe stemloos, al kan deze regelmaat worden overruled door Assimilatie van Stem. Deze regelmaat wordt Finale Verscherping genoemd. De distributie van obstruenten wordt hieronder samengevat:
Tabel 1. Finale Verscherping
Woord-initieel, intervocalisch, syllabe-initieel Woord-finaal, syllabe-finaal
Stemhebbende obstruent b, d, v, z, ɣb, d, v, z, ɣ b, d, v, z, ɣp, t, f, s, x
Stemloze obstruent p, t, k, f, s, xp, t, k, f, s, x p, t, k, f, s, xp, t, k, f, s, x
Finale Verscherping impliceert een fonologische beperking op de coda's van lettergrepen. Deze regel verklaart waarom we wel een woord als kat kɑt hebben, maar niet, zoals het Engels, een woord als bed met de fonetische vorm bɛd:
Finale Verscherping Obstruenten zijn stemloos in coda’s
We kunnen deze regelmaat ook als volgt formuleren: aan het eind van een lettergreep is er neutralisatie van het verschil tussen stemloze en stemhebbende obstruenten. Deze beperking op de stemhebbendheid van obstruenten leidt voor sommige woorden tot alternanties:
Tabel 2. Alternanties in enkelvoud/meervoud van zelfstandige naamwoorden
enkelvoud onderliggende vorm fonetische vorm meervoud onderliggende vorm fonetische vorm
rib rIb rIp ribben rIb-ən rIbən
hand hɑnd hɑnt handen hɑnd-ən hɑndən
brief briv brif brieven briev-ən brivən
huis hœyz hœys huizen hœyz-ən hœyzən
zaag zaɣ zax zagen zaɣ-ən zaɣən
In deze woorden is er een alternantie tussen een stemloze finale obstruent in de enkelvoudsvorm van een zelfstandig naamwoord, en de ermee corresponderende stemhebbende obstruent in de meervoudsvorm. Finale Verscherping wordt daarom ook wel aangeduid als een fonologisch proces, een proces dat de stemhebbendheid van obstruenten in coda-positie verwijdert. Deze term veronderstelt onderliggende vormen waarin de stam van deze woorden eindigt op een stemhebbende obstruent, zoals weergegeven in Tabel 2.
De fonologische vormen van de enkelvoudsvormen in Tabel 2 zijn onderliggende vormen. Dat zijn abstracte vormen, die aangenomen worden om te voorspellen in welke woorden stemhebbende tegenhangers van de stemloze slotconsonant optreden. We kunnen niet uitgaan van de concrete fonetische vorm van de enkelvoudsvorm van zelfstandige naamwoorden als de onderliggende fonologische vorm. Dan zouden we immers een regel moeten aannemen die stemloze obstruenten stemhebbend maakt tussen twee klinkers, om bijvoorbeeld op basis van hɑnt de fonetische vorm hɑndən voor de meervoudsvorm te krijgen. Maar die regel zou verkeerde voorspellingen doen: het meervoud van kat is bijvoorbeeld niet kɑdən, maar kɑtən.
Het gebruik van abstracte onderliggende vormen om alternanties te verantwoorden is te vinden in veel fonologische studies van het Nederlands. De fonetische vormen van aan elkaar gerelateerde woorden zoals hand en handen worden dan afgeleid van onderliggende vormen, door syllabificatie (het verdelen van een woord in lettergrepen), en vervolgens Finale Verscherping, een regel die informatie nodig heeft over de lettergreepstructuur van een woord:
Tabel 3. Afleiding van de fonetische vormen van hand en handen
onderliggende vorm hɑnd hɑnd-ən
syllabificatie (hɑnd)###σ### (hɑn)###σ### (dən)###σ###
Finale Verscherping d wordt t niet van toepassing
fonetische vorm hɑnt hɑndən
De d in de enkelvoudsvorm bevindt zich in een coda, en wordt daarom een t. De d in de meervoudsvorm staat in een aanzet, en blijft dus een d.
Finale Verscherping werkt ook woord-intern op woorden als admiraal, badminton, en cadmium, waarin het foneem d dat wordt opgeroepen door de letter d wordt gerealiseerd als t. Finale Verscherping kan ook worden waargenomen in de uitspraak van leenwoorden. Zo wordt de Hebreeuwse naam Abner uitgesproken als ɑp.nɛr, omdat er een lettergreepgrens valt tussen de b en de n. De naam van de Australische stad Sidney, in het Engels met de fonologische vormsιdni, wordt door Nederlanders meestal uitgesproken als sιt.ni, omdat er na de d een lettergreepgrens valt, en de naam Cambodja als kɑmbɔtja. Leenwoorden als club en pad (als in koffiepad) worden uitgesproken als klYp en pɛt.
Ook afkortingen zijn onderhevig aan deze wetmatigheid. De afkorting bieb voor bibliotheek wordt als bip uitgesproken, en de voornaam Ad, een afkorting van Adriaan, als ɑt, net zoals Ed (van Eduard) als ɛt. Het acronym voor Algemene Bond van Ambtenaren is ABVA. In dit tweelettergrepig woord valt de syllabegrens tussen b en v. De b staat dus in een coda, en wordt daarom als p gerealiseerd. De v past zich qua stemloosheid aan, en wordt als f  uitgesproken. De fonetische vorm van dit acronym is dus ɑpfa.
Er zijn fonologische omgevingen waarin Finale Verscherping kan worden overruled door een andere fonologische regel, Assimilatie van stem, een variabele regel voor verbonden spraak. In het woord huisdeur bijvoorbeeld kan de s van huis (onderliggend z) zich qua stem aanpassen aan de stemhebbendheid van de volgende d, en dan wordt de s toch weer als z gerealiseerd: hœyzdør.  
In verledentijdsvormen van werkwoorden werkt Finale Verscherping niet, of wordt het effect ongedaan gemaakt. In een woord als tobde wordt de interne obstruentcluster niet uitgesproken als pt, maar als bd, omdat de d van het verledentijdssuffix een d blijft.
In gelede woorden met een suffix hangt het van de aard van het suffix af of Finale Verscherping van toepassing is. In een geleed woord als bind-er valt de lettergreepgrens voor de d (bin.der), en dus wordt de d als d gerealiseerd. In een woord als goedheid daarentegen valt er een syllabegrens voor de h, en dus staan beide d’s  van dit woord  in een coda, en worden ze beide als t gerealiseerd in de fonetische vorm ɣut.hɛit.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Geert Booij september 2020
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 1,../../data/archief/ans2/e-ans/01/body.html;
    Interessante links