12.4.2.1.10 Uitheemse voorvoegsels en confixen
Vooral bij uitheemse woorden zijn een groot aantal voorvoegsels van uitheemse
oorsprong in gebruik. Deze woorden zijn vaak in hun geheel ontleend. Sommige
voorvoegsels kunnen ook productief gebruikt worden om nieuwe substantieven te
vormen. Dit geldt voor een aantal in deze paragraaf al genoemde uitheemse
voorvoegsels anti-, contra-, ex-, hyper-, non-, pro- (in
de betekenis van 'voor' en 'rang') en super- (in versterkende betekenis en als rangaanduidend), ultra-, vice-, maar ook voor de voorvoegsels co(n)-, inter-, post- en pre-.
Verder lezen
Co-, inter-, post- en pre-
Het voorvoegsel co-, met als
allomorf
con-, treedt op in vreemde woorden. Het kan een
rangorde aanduiden, zoals in
co-assistent en
conrector. Verder kan het
ook betekenen 'gezamenlijk, gemeenschappelijk', bijv. in
1co-auteur, co-educatie,
coproducent, coproductie, copromotor
Dit morfeem wordt in Nederland ook als woord gebruikt, in
co ‘co-assistent’ en in
coschap
‘co-assistentschap’.
Het voorvoegsel inter- ('onderling') zien we in
woorden als
2interactie, interbellum,
interfaculteit, interland, internet
Het prefix post- (‘na’) is gebruikt in bijv.
3post-concentratiekamp(syndroom), post-coronatijd,
post-impressionisme, post-verzorgingsstaat.
Pre- ('vóór') zien we in
4preadvies, prehistorie,
prekandidaats(fase), premedicatie, prepensioen,
preselectie
Vooral als naamwoordelijk deel van het gezegde komen combinaties van anti of pro met een
substantief voor, bijv. pro(-)vrouw,
pro(-)Trump,
anti-school, en
anti-roken.
Confixen
Naast de hierboven genoemde voorvoegsels, die op Latijnse voorzetsels teruggaan,
komen in het Nederlands veel voorvoegsels voor die in beginsel stammen zijn van
klassieke (oud-Griekse of Latijnse) woorden. De hiermee gevormde woorden
bevinden zich op de grens van afleiding en samenstelling. Ze worden
confixen genoemd: het zijn morfemen met een duidelijke
eigen betekenisbijdrage die niet zelfstandig als woord kunnen optreden, maar
alleen in combinatie met een ander woord of confix. Een voorbeeld is bio- dat bijvoorbeeld optreedt met het confix
scoop in
bio-scoop, en met het woord
industrie in
bio-industrie.
Zie Meesters (2004: 62 ff.) voor een bespreking van de afbakening van
affixen en confixen. Het confix mega- wordt ook wel als
prefix beschouwd.
Zulke woorden worden ook wel aangeduid als neoklassieke
samenstellingen. Veel van deze uitheemse elementen kunnen gebruikt
worden om substantieven te vormen, maar ze worden ook aangehecht aan adjectieven. Tabel 1 geeft een aantal voorbeelden:Tabel 1.
| confix | betekenis | substantief |
| auto- | 'zelf' | autobiografie, auto-erotiek, autokritiek, autosuggestie |
| bio- | 'leven' | biochemie, bio-industrie, bio-energie, biotechnologie |
| eco- | afgekort uit ecologie/ecologisch | ecoscherm, ecosysteem, ecotoerist |
| giga- | 'heel groot' | giga-deal, giga-party, giga-pixel |
| infra- | 'binnen, onder' | infranet, infrarood, infrastructuur |
| macro- | 'groot' | macro-economie, macrohandel, macronatuur, macroparasiet |
| mega- | 'zeer groot' | megabioscoop, megafraude, megahotel |
| meta- | 'over, te boven gaand' | metadata, metaschema, metataal |
| micro- | 'klein' | micro-archief, microklimaat, micro-opname, microtheater; |
| mini- | 'klein' | minigolf, minijurk, minirok |
| mono- | 'één' | monocultuur, monorail, monotherapie |
| neo- | 'nieuw' | neofascisme, neoliberalisme, neomarxisme, neorealisme |
| nano- | 'een miljardste' | nanobiologie, nanometer, nanotechnologie |
| pseudo- | 'onecht' | pseudokoper, pseudovogelpest, pseudowetenschapper |
| psycho- | 'ziel(s)'; afgekort uit psychologie/psychologisch | psychodrama, psychogenese, psychogeschiedenis, psychopulp |
| semi- | 'half' | semi-kini, semi-overheid, semiprof |
| socio- | 'gemeenschap(s)': afgekort uit sociologie/sociologisch | sociolinguïstiek, sociotherapie, sociowoning |
| tele- | 'op afstand' | telecommunicatie, telefoto, tele-informatie, telelens, telewerk |
| turbo- | verwant met turbine, nu in gebruik als versterkend element | turbocentrifuge, turbodroger, turbokoe, turbominister, turbovarken, turbovrouw |
Een recent aan het Engels ontleend prefix, oorspronkelijk uit het Duits afkomstig
via het woord Übermensch, is het
prefix über met de betekenis ‘in sterke mate’,
zoals in:
Zie Hüning & Booij (2014).
5über-bitch, über-moeder,
über-oplichter, über-opvoeder, über-ouder,
über-vrouw
Splinters
Ook verkortingen van woorden, splinters genoemd, kunnen gebruikt worden om
substantieven te maken. Veel gebruikt is euro-, een
splinter van Europa of
Europees, dat als eerste
deel gebruikt kan worden in substantieven die het equivalent zijn van de
combinatie van het adjectief
Europees met het basiswoord in
kwestie: europarlement betekent
'Europees parlement'. De splinter draagt dus de betekenis van het
oorspronkelijke woord. Andere voorbeelden van gebruik van de splinter euro- zijn:
euroburger,
eurocampagne,
euromunt,
eurotop,
euroverkiezingen en
eurovlag. Evenzo wordt van
het woord promotie de splinter
promo- gebruikt in samengestelde woorden, zoals
in promoclip en
promovideo. Ook bij dit type
spreken we van neoklassieke samenstellingen.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 3.0 | Geert Booij | juni 2022 | |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html; |