14.5.1.1 Adjectivische constituenten
Verder lezen
1
Als voorbepaling in een naamwoordelijke constituent met een substantivische
kern komen adjectivische constituenten voor, die onder andere eigenschappen
van zelfstandigheden kunnen aanduiden (zie
hiervoor
[6]
en
[15]). Deze bepaling volgt op de determinator als die aanwezig is.
Enkele voorbeelden zijn:
1die twee
rieten stoelen
2hun acht jonge
kinderen
3een
mooi huis, het mooie
huis
4het vormelijke
'gij'
5een tweede
huis
Een rangtelwoord, zoals tweede, kan ook een positie in de
determinator innemen. Zie
hiervoor
[14.4.6.1].
Over de vormverschillen bij adjectieven (mooi/mooie) zie
men
[6.4.1].
2
Als er twee of meer adjectivische constituenten voor een substantivische
kern staan, is de onderlinge volgorde van die adjectivische constituenten
soms vast en soms vrij. In twee gevallen is die onderlinge volgorde vast.
-
Bij een neutrale, niet-onderscheidende, toekenning van eigenschappen aan een zelfstandigheid (door de kern van de naamwoordelijke constituent genoemd) hebben de adjectivische constituenten gewoonlijk een bepaalde plaats in de naamwoordelijke constituent, afhankelijk van de subcategorie waartoe ze behoren.De plaats direct voor de kern wordt ingenomen door de adjectivische constituent die een stof aanduidt (een constituent met stofadjectief als kern; c in schema 14.9), daarvoor komen de kleur- en/of de vormaanduidende adjectivische constituenten (= b in het schema) en daar weer voor de overige adjectivische constituenten, waarbij met name de adjectivische constituenten met een subjectief adjectief als kern het meest links staan (= a in het schema). Voorbeelden zijn:6mooie rode ivoren biljartballen7leuke vierkante houten tafeltjesDe volgorde hier is er een van afnemende 'inherentie' naar links toe. Anders gezegd: naarmate een eigenschap wordt opgevat als meer inherent aan de zelfstandigheid genoemd door de kern van de naamwoordelijke constituent, des te dichter staat de adjectivische constituent die die eigenschap aanduidt bij de kern.De volgorde van de bepalingen die voor de kern komen, kan nader gepreciseerd worden als in schema 14.9 (vergelijk met schema 14.1).
naamwoordelijke constituent Determinator Voorbepaling Kern adjectivische constituenten substantief A B C met adjectieven (anders dan B en C) als kern (o.m. subjectieve adjectieven) met vorm- en/of kleuraanduidende adjectieven als kern met stofadjectieven als kern -
Adjectivische constituenten die beperkend (distinctief) gebruikt worden, staan altijd links van adjectivische constituenten die niet beperkend gebruikt worden. In feite betreft het hier voorbepalingen bij een uitgebreide kern, die als een eenheid fungeert en die bestaat uit één of meer adjectivische constituenten en een substantivische kern (vergelijk [1] hierboven). Een voorbeeld kan dit verduidelijken. In een gesprek over een nieuwbouwwijk met huizen van verschillende types, bijv. grote en kleine, kan een zin voorkomen als:8Die kleine nieuwe huizen (zijn relatief duur.)Met deze zin kunnen de kleine nieuwe huizen afgezet worden tegenover de grote, eveneens nieuwe, huizen. In de naamwoordelijke constituent die kleine nieuwe huizen doet de adjectivische constituent kleine dienst als voorbepaling bij nieuwe huizen, wat als uitgebreide kern fungeert; zie schema 14.10.
naamwoordelijke constituent Voorbepaling Uitgebreide kern Voorbepaling Kern adjectivische constituent adjectivische constituent substantief kleine nieuwe huizen In een andere context is ook een andere volgorde mogelijk. Denkbaar is bijv. een gesprek over kleine huizen die in een bepaalde straat staan, en waarvan sommige nieuw zijn en andere oud. In zo'n gesprek zou de volgende zin kunnen passen:9Die nieuwe kleine huizen (zijn al niet veel beter dan de oude.)Nu kan de adjectivische constituent opgevat worden als voorbepaling bij de uitgebreide kern kleine huizen.In de praktijk wordt de adjectivische constituent die voor de kern staat weggelaten als uit de context duidelijk is dat het over de (al genoemde) nieuwe, respectievelijk kleine huizen gaat.OpmerkingVerdiepingOpmerkingIn de gegeven voorbeelden hoeft de gecursiveerde adjectivische constituent geen extra nadruk te krijgen. Dat is wel het geval in zogenaamde correctiezinnen, waarin naargelang van de betekenis elk willekeurig woord, ongeacht de plaats daarvan, een extra (contrast) accent kan krijgen, bijv.:i(Ik bedoel niet) die níeuwe kleine huizen/die kleine níeuwe huizen (maar die óude.)Toch zal ook hier gewoonlijk de volgorde beperkend - niet-beperkend gehandhaafd worden.
Het hier beschreven tweede principe kan nu het eerste (zie [1])
doorkruisen. Als een adjectivische constituent met een stofadjectief of een
vormaanduidend adjectief als kern beperkend gebruikt wordt, kan het meer
naar links in de groep komen. Is er bijv. een keuze mogelijk tussen ivoren
biljartballen en biljartballen van plastic, of tussen tafeltjes van hout en
van metaal, dan zijn respectievelijk de volgende zinnen denkbaar met deze
volgorde:
10(Ik verkies toch) die
ivoren rode biljartballen.
11Die houten
vierkante tafeltjes (lijken me steviger dan die
metalen.)
3
De onderlinge volgorde van adjectivische constituenten is vrij als ze tot
dezelfde subcategorie behoren en als er geen sprake is van beperkend
gebruik. Naast elkaar zijn mogelijk:
Tussen dergelijke nevengeschikte adjectivische constituenten wordt in de
geschreven taal gewoonlijk een komma geplaatst. In gesproken taalgebruik
heeft men in zulke groepen een gelijkmatig intonatiepatroon, meestal met
een lichte pauze tussen beide adjectivische constituenten. Tussen op deze
manier gebruikte adjectivische constituenten kan ook een nevenschikkend
voegwoord geplaatst worden:
13een zachte en
lieve man
14een lange en
dunne vrouw
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 |