ANS | 29.1.3 Overige negatie-elementen

29.1.3 Overige negatie-elementen

Er is een aantal woorden en woordgroepen die niet (altijd) constituent of voor- of achtervoegsel zijn, maar wel kunnen functioneren als negatie-element. Het gaat om:

negatieve voorzetsels en voegwoorden (zonder, behalve, tenzij), alsmede voegwoorden als als, voordat en eer die intuïtief misschien niet negatief zijn maar wel het voorkomen van negatief-polaire uitdrukkingen mogelijk kunnen maken
negatieve werkwoorden zoals weigeren en ontkennen.

Het woord nee fungeert niet als een negatie-element in de zin van de definitie, maar verdient toch wel enige aandacht.

Verder lezen

Negatieve voorzetsels en voegwoorden

Bepaalde voorzetsels en voegwoorden, zoals zonder, behalve en tenzij drukken een vorm van ontkenning uit. Dit geldt ook voor voorzetseluitdrukkingen zoals met uitzondering van.Ik heb deze niet opgenomen als voorzetseluitdrukking, zal nog even denken wat ik daarvan vind. Minder controversiële voorzetseluitdrukking: met uitzondering van? [vervangen in vb 4] Het negatieve karakter van de verschillende woorden wordt aannemelijk uit het feit dat ze geparafraseerd kunnen worden met een zin die een expliciete ontkenning bevat:

1Je mag hier naar binnen zonder paspoort.

Je mag hier naar binnen (ook) als je geen paspoort hebt.

2Je mag hier naar binnen zonder je paspoort te hoeven laten zien.

Je mag hier naar binnen en je hoeft je paspoort niet te laten zien.

3Iedereen heeft het boek gelezen, behalve Wim.

Iedereen heeft het boek gelezen, maar Wim niet.

4Met uitzondering van een korte flirt in 2015 was de AEX sinds begin 2008 niet boven de 500 punten gekomen.

Een korte flirt in 2015 niet in aanmerking genomen was de AEX sinds begin 2008 niet boven de 500 punten gekomen.

5We gaan morgen naar Duinrell, tenzij het regent.

Als het niet regent gaan we morgen naar Duinrell.

Het voorkomen van de negatief-polaire uitdrukking hoeven in (2) is een andere aanwijzing dat zinnen en zinsdelen zinsdelen die ingeleid worden door dit soort woorden, op de een of andere manier een negatief karakter hebben.

Als we echter de mogelijkheid van voorkomen van negatief-polaire uitdrukkingen zoals ook maar als indicatie van negativiteit nemen, dan zijn ook zinnen ingeleid door de voegwoorden als, eer en voordat negatief, en hetzelfde geldt voor dan van de comparatief:

6Hij lost alles op, als er ook maar enigszins een probleempje lijkt te ontstaan.

7Eer ze ook maar iets had kunnen doen was de oude man overleden.

8Voordat hij er zelfs maar aan was begonnen.

9Groter dan ook maar iemand gedacht had.

Negatieve werkwoorden

Op basis van dezelfde soort argumentatie als hierboven zijn ook werkwoorden als weigeren, ontkennen en verbieden negatief: ze kunnen geparafraseerd worden met een complement dat een negatie bevat, en ze kunnen het voorkomen van negatief-polaire uitdrukkingen mogelijk maken:

Net zoals wel voorgesteld is voor negatieve bijwoorden als nooit en amper en negatieve naamwoordelijke groepen als niemand, geen van ons en hoogstens drie van ons, zou men voor de hierboven besproken uitdrukkingen kunnen aannemen dat ze onderliggend expliciet of impliciet een negatie bevatten. Dat standpunt vindt men ook wel in de literatuur. Deze aanpak leidt evenwel gemakkelijk tot circulariteit: weigeren kan men analyseren als niet toestaan om te verklaren waarom het negatief-polaire uitdrukkingen mogelijk maakt, maar evengoed kan men toestaan, dat geen negatief-polaire uitdrukkingen mogelijk maakt, analyseren als niet weigeren, eveneens met een negatie. Zie verder bij polaire uitdrukkingen.

10Ik ontken dat ze hoeven te komen.

Volgens mij hoeven ze niet te komen.

11Ik verbood ze om ook maar een vinger uit te steken.

Van mij mochten ze geen vinger uitsteken.

12Mevrouw Fawcett weigerde ook maar een traan te laten of naar zijn kist te kijken.

Mevrouw Fawcett was niet bereid ook maar een traan te laten.

John Grisham, De Afperser, via Google books

Nee

Het woord nee is negatief op weer een heel andere manier: het keurt af, maar het kan geen negatief-polaire uitdrukkingen mogelijk maken.uitleggen? Of zeg je later eigenlijk al wat je hier bedoeld: 'maar beperkt combineerbaar met ander taalmateriaal'? [aangepast]Traditioneel wordt het als een tussenwerpsel of interjectie beschouwd: het kan in z'n eentje een uiting vormen en is maar beperkt combineerbaar met ander taalmateriaal, en dan met name met complete uitingen (zoals in nee, dat doen we niet) wat zijn complete uitingen?en interjecties, in allerlei vaste combinaties, zoals nee nee, nee maar, nee hoor, nee echt, o nee, ah nee, ach nee, nee hè, hè nee, nee joh, o god nee en ja nee.

Nee wordt doorgaans gebruikt als een reactie, hetzij op een uiting van de gesprekspartner, of, zeldzamer, om de eigen uiting te nuanceren:

Is de maan groter dan de aarde?

Nee (de maan is niet groter dan de aarde).

A: De maan is groter dan de aarde.

B: Nee (dat is niet zo).

A: Geef je over.

B: Nee (dat doe ik niet).

A: Heb je geen pijn?

B: Nee (ik heb geen pijn).

Volgens sommigen is hier ook een positief antwoord Ja, ik heb geen pijn mogelijk.

A: Ik voelde geen pijn.

B: ... Nee ... (ik luister...)

A: Dus ik dacht: ik kan nog wel een stukje doorlopen

A: Ik word vader!

B: Nee! je meent het niet!

Dat hoop ik niet, nee.

We zouden d'r veertien, nee zestien nodig hebben.

Neen is een vorm die in het noorden van het taalgebied als archaïsch wordt ervaren maar in het zuidelijk deel volop leeft, zowel in de schrijf- als in de spreektaal.

Verre van

Daarnaast is ook verre van (waarvan de woordsoort niet duidelijk is) nog de moeite van het vermelden waard. Het wordt vaak gevolgd door een adjectief of dat, maar ook zonder complement komt het voor:

21Maar voor een verpleegster lijkt het me verre van ideaal.

22Slavinken verre van vers.

23Newton was niet krankzinnig. Verre van dat.

24'T was geen heilige, verre van.

Literatuur

Kraak (1966), Seuren (1976), Klooster (2001)Klooster (1984), Zwarts (1981), (Van der Wouden 1997), Reuneker (2016)Van der Wouden (2018), Een ontkennende vraag beantwoorden (taaladvies.net) .

ANS

Taalportaal

Taaladvies

versie	redacteur(en)	datum	opmerkingen
3.0	Ton van der Wouden	januari 2021
2.1		januari 2019	Automatische conversie van ANS 2.0
2.0	W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn	1997	hoofdstuk 29,../../data/archief/ans2/e-ans/29/body.html;

voorzetselprepositievoegwoord

Woordenboeken

Corpora en lexica

Overige bronnen