Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
7.1.1.1.2 Complexe hoofdtelwoorden
Door de basisvormen, zoals zes, acht, tien en honderd en de gebonden morfemen -tig en -en-, te combineren, kunnen alle andere, meer complexe, hoofdtelwoorden gevormd worden:
1Het land telt meer dan zestig stammen of bevolkingsgroepen.
2Gaat de Pro League alsnog beslissen om met zeventien of zelfs achttien ploegen te starten?
3Amper vierenvijftig jaar is het geleden dat aan de laatste hongersnood in ons land een einde gekomen is.
4Al bijna honderdvijftien jaar hijst een trammetje zich knarsend naar boven, 396 meter hoog.
Veelvouden van 10 (tot 100) zijn afleidingen: twin-tig, der-tig, veer-tig, vijf-tig, zes-tig, zeven-tig, tach-tig en negen-tig. Ze zijn gevormd uit een basisvorm (twee t/m negen) en het achtervoegsel -tig. In het geval van twin-tig, der-tig, veer-tig en tach-tig wordt gebruik gemaakt van vormvarianten (allomorfen) van de betreffende telwoorden (twee, drie, vier en acht). De betekenis van -tig is multiplicatief, namelijk ‘x 10’ (bijv. zestig = 6 x 10).
Historisch gezien is -tig afgeleid van het woord voor 10. Er zijn sterke overeenkomsten met het Engels (-ty) en het Duits (-zig); zie Norde (2006).
Uitspraak: veertig/vijftig met /f/, zestig/zeventig met /s/
Verdieping
Uitspraak: veertig/vijftig met /f/, zestig/zeventig met /s/
Veertig en vijftig worden uitgesproken met een /f/ aan het begin, en zestig en zeventig met een /s/.
Zie Rooryck et al. (2010) voor de hypothese dat de stemloosheid van de initiële consonant van deze telwoorden het gevolg is van assimilatie met een onzichtbare /t/, nl. /t + v/eertig > [t + f]eertig, en een daarop volgende /t/-deletie, nl. [t + f]eertig > [f]eertig.
In Nederland komt ook wel de stemhebbende uitspraak van deze beginklanken voor, maar het is onduidelijk of dit gebruik tot de standaardtaal gerekend kan worden. In samenstellingen (zoals 42, 58, 63, of 74) beginnen zestig en zeventig doorgaans ook met een stemloze klank (maar ook in deze gevallen komt in Nederland de stemhebbende variant voor), maar worden veertig en vijftig juist wel met de stemhebbende v uitgesproken.
Zie ook Taaladvies.net over de uitspraak van veertig en vijftig  en van zestig en zeventig .
Alle andere complexe hoofdtelwoorden zijn samenstellingen, combinaties van twee of meer hoofdtelwoorden, eventueel verbonden met -en-. Hieronder bespreken we samengestelde telwoorden in meer detail.
Complexe telwoorden: woorden of woordgroepen?
Verdieping
Complexe telwoorden: woorden of woordgroepen?
Complexe telwoorden boven de 100 worden, net als die onder 100, als één woord geschreven: honderdentwee of honderddertien. De delen van telwoorden boven de 1000 worden echter los van elkaar geschreven, zoals duizend en twee of tweeduizend zestien. Daarmee ziet een telwoord als negenenvijftig er meer uit als een woord dan bijvoorbeeld duizend en twee, dat er meer als een woordgroep uitziet. Booij (2009) betoogt daarom dat de constructie van complexe telwoorden in het Nederlands deels een morfologische maar deels ook een syntactische aangelegenheid is.
Complexe telwoorden zoals vierendertig, honderd(en)twee of duizend (en) zeven bevatten alle het tussenvoegsel -en- en doen daardoor denken aan woordgroepen (met nevenschikking). Ondanks dit woordgroepachtige karakter kunnen deze telwoorden als basis voor woordvorming dienen: rangtelwoorden worden op basis van deze telwoorden gevormd door het achtervoegsel -de of -ste toe te voegen (bijv. vierendertigste, honderdentweede, duizend(en)zevende).
Booij concludeert dat de telwoorden tussen 1 en 20 en de veelvouden van 10 (bijv. twintig, dertig, veertig, etc.) duidelijk woorden zijn (die alle in het mentale lexicon worden opgeslagen). De telwoorden tussen 21 en 99 kunnen ook als woorden beschouwd worden. Booij geeft daarvoor het argument dat de volle vocaal in het voegwoord en dof geworden is in deze telwoorden (en wordt uitgesproken als [ən]),
Er zijn echter ook sprekers van het Nederlands die de -en- in dergelijke telwoorden wel met een volle vocaal uitspreken. Dit is voornamelijk het geval in langzaam en nadrukkelijk taalgebruik.
wat erop wijst dat en een soort verbindingselement geworden is (bijv. een-en-vijftig), vergelijkbaar met andere Nederlandse samenstellingen waarin -en- ook een verbindingselement is, zoals boek-en-plank.
Hier zou men kunnen tegen inbrengen dat in samenstellingen als boekenplank de additieve betekenis van het verbindingselement -en- ontbreekt, terwijl die betekenis bij gelede telwoorden wel aanwezig is (bijv. eenenvijftig = 50 + 1). Het verbindingselement -en- is echter bij telwoorden niet noodzakelijk voor een additieve interpretatie: ook honderd drie wordt additief geïnterpreteerd (100 + 3). Bovendien kan het verbindingselement -en- ook in andere samenstellingen verschillende betekenissen aannemen, bijvoorbeeld kriekenbier = ‘bier gemaakt van krieken’, trappistenbier = ‘bier dat door monniken wordt gebrouwen’, vrouwenbier = ‘bier dat doorgaans in de smaak valt bij vrouwen’.
De telwoorden boven de 100 (alsook boven de 1000) daarentegen, kunnen als woordgroepen beschouwd worden, omdat ze het ongereduceerde woord en (d.w.z. niet met een doffe klank uitgesproken) kunnen bevatten en dus de vorm hebben van (syntactische) nevenschikking.
Dit is zeker het geval bij getallen boven de 1000, wat bij deze woorden ook hieraan te zien is dat die los van elkaar geschreven worden.
Verder lezen
Samengestelde telwoorden kleiner dan 100
Bij de telwoorden tot en met 99 komt het getal dat de eenheden aangeeft vóór het getal dat het tiental aangeeft. Bij telwoorden vanaf 21 wordt verplicht -en- tussengevoegd, dat als een verbindingsmorfeem beschouwd kan worden en over het algemeen met een doffe e (sjwa) uitgesproken wordt.
516: zestien
18: achttien
623: drieëntwintig
47: zevenenveertig
99: negenennegentig
De betekenis van -en- is additief, bijvoorbeeld vijfenzestig = ‘5 + 60’. De afgeleide vormen op -tig worden als tweede lid van een samenstelling gebruikt om alle getallen tussen 21 en 99 aan te duiden (bijv. een-en-twintig, acht-en-negentig).
Samengestelde telwoorden groter dan 100
Afhankelijk van de waarde worden telwoorden groter dan 100 op verschillende manieren gevormd:
Bij telwoorden boven de 100 die beginnen met honderd of duizend gaat het grootste getal aan het kleinste (eenheden, tientallen of een combinatie daarvan) vooraf:
7Meer dan honderdtwaalf jongeren woonden deze dag bij.
8De eerste zes maanden zijn er honderdenvier klachten binnengekomen.
9Duizend en tien extra orgaandonoren vinden op een goede maand tijd, dat is het doel van Rotaryclub Izegem.
De tussenvoeging van -en- (uitgesproken als het voegwoord en, dus als [ɛn]) is bij deze groep telwoorden niet verplicht tussen het honderdtal of duizendtal en de eenheden of tientallen die erop volgen:
10honderdtien, honderdentien
duizend vijf, duizend en vijf
Het is echter wel verplicht tussen de tientallen en eenheden:
11honderdzevenendertig
duizend achtentachtig
Mogelijk wordt -en- eerder toegevoegd bij ronde aantallen (bijv. honderdentien) dan bij precieze aantallen (bijv. honderdzestien). Verder is het gebruikelijker om -en- in te voegen tussen honderd- of duizendtallen en daaropvolgende getallen tot en met 12 (bijv. honderdenzeven, duizend en twaalf) dan tussen honderd- of duizendtallen en getallen boven de 12 (bijv. honderddertien, duizend zestien).
In het CHN-corpus (geraadpleegd in mei 2023) komt honderdvijftien (zonder -en-) bijvoorbeeld 26 keer voor en honderdenvijftien geen enkele keer.
In bepaalde uitdrukkingen en vaste combinaties is de invoeging van -en- evenwel niet facultatief, zoals wanneer honderd-en-een en duizend-en-een gebruikt worden om niet precies 101 of 1001 aan te duiden, maar ‘groot aantal’ (let bij dit gebruik ook op de koppeltekens):
12Honderd-en-een vragen kwamen in hem op.
13Er zijn duizend-en-een regels waar de juryleden zich aan te houden hebben.
Bij telwoorden die veelvouden uitdrukken van honderd, duizend, een miljoen, enz. wordt dit veelvoud (het vermenigvuldigingsgetal) als eerste genoemd:
14Sinds de opening zijn meer dan achthonderd patiënten gescreend.
15De stad telt negenhonderdduizend inwoners.
16Men is doende om ook het corpus van vijfenvijftig miljoen woorden taalkundig te verrijken.
Wanneer (veelvouden van) miljard, miljoen, duizend en honderd met elkaar gecombineerd worden, wordt er geen -en- ingevoegd tussen deze telwoorden:
17adrie miljoen vierhonderdduizend
bdertienduizend tweehonderd
Bij combinaties van dergelijke telwoorden met tientallen of eenheden kan echter wel -en- voorkomen:
18atweeduizend (en) elf
bnegenhonderd(en)vier
cachtduizend achthonderd(en)achtenveertig
dzes miljoen vijfduizend tweehonderd(en)vierentwintig
Getallen boven een miljoen, miljard of biljoen worden soms op de volgende manier gerealiseerd:
19Weet je hoeveel mensen gisteravond hebben gekeken? Twee komma drie miljoen!
Tweeduizend vijfhonderd of vijfentwintighonderd?
Veelvouden van 100 tussen 1000 en 2000 worden meestal uitgedrukt zonder de vorm duizend, dus elfhonderd, twaalfhonderd, … , achttienhonderd en negentienhonderd. De vorm met duizend is in die gevallen minder gebruikelijk, maar komt wel voor, vergelijk bijvoorbeeld:
20Er zijn meer dan duizend plaatsen, dertienhonderd om precies te zijn.
21We mochten maar liefst duizend driehonderd mensen verwelkomen op het mosselfeest.
Bij veelvouden van 100 tussen 2000 en 10.000 zijn beide manieren van uitdrukken mogelijk:
22Vijfentwintighonderd gevechtsvliegtuigen stegen op van verschillende plaatsen.
23Ongeveer tweeduizend vijfhonderd buitenlanders verblijven in ons land in de cel.
Een uitzondering hierop zijn dan echter de getallen 2100, 3100, enz.; deze worden meestal als samenstellingen op -honderd gerealiseerd, zonder de vorm duizend: éénentwintighonderd in plaats van tweeduizend honderd. De vormen tweeduizend éénhonderd, drieduizend éénhonderd, enz. zijn dan weer wel mogelijk, zij het vrij ongebruikelijk.
Voor 1000 en veelvouden daarvan is maar één vorm mogelijk: duizend maar niet tienhonderduitgesloten, tweeduizend maar niet twintighonderduitgesloten. Dit geldt ook voor getallen boven de 10.000: 10.500 = tienduizend vijfhonderd maar niet honderdenvijfhonderduitgesloten.
Jaartallen
Voor jaartallen geldt dat ze tot 2000 enkel als een veelvoud van honderd worden gerealiseerd:
24aHij werd geboren in Utrecht in negentienhonderddrie.
bHij werd geboren in Utrecht in duizend negenhonderdrie.uitgesloten
Voor jaartallen daarboven is 25a gebruikelijk. De vorm in 25b komt echter ook voor:
25aHet millennium begon niet in het jaar tweeduizend maar in het jaar tweeduizend één.
bTwintig twintig was een bewogen jaar.
Internet, geraadpleegd mei 2023
Het tussenvoegen van -en- bij jaartallen is facultatief. De vormen zonder -en- zijn het gebruikelijkst:
261830: achttienhonderddertig, achttienhonderdendertig
1910: negentienhonderdtien, negentienhonderdentien
1996: negentienhonderdzesennegentig, negentienhonderdenzesennegentig
2003: tweeduizend drie, tweeduizend en drie
Ook het gebruik zonder honderd is mogelijk:
Een woord als negentienzesenvijftig kan ook gebruikt worden voor een geldbedrag: 19,56 (waarin er een komma gebruikt wordt), maar weer niet voor 1956,--.
27Sinds achttienvijftig hebben vijf lichtschepen voor de Nederlandse kust de scheepvaart op juiste koers gehouden.
28Washington werd zelfs tot diep in de jaren negentienvijftig nog volgezet met classicistische giganten, zodat de Amerikaanse hoofdstad ontworpen lijkt door de tweelingbroer van Albert Speer.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Kathy Rys november 2023
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 7,../../data/archief/ans2/e-ans/07/body.html;
    Interessante links