De aspectualiteit van een zin geeft weer hoe we ons de interne temporele structuur van de situatie voorstellen waarop de zin betrekking heeft. Dat wil zeggen: aspectualiteit zegt iets over de manier waarop de situatie in de tijd begrensd is en de manier waarop het verloop, de interne temporele geleding ervan, begrepen moet worden. Deze structurering is niet in de situatie zelf aanwezig, maar wordt er door ons aan toegekend door de keuze van de elementen in de zin die de betreffende situatie weergeeft. De aspectualiteit van een zin geeft dus aan hoe het concept dat wij van een bepaalde situatie hebben, gestructureerd is.

Afhankelijk van de vraag of we alleen op de begrenzing van de situatie in de tijd letten, of ook nog op het verloop van de situatie, kunnen we verschillende aspectuele indelingen maken.

Gaat onze aandacht alleen uit naar de manier waarop de situatie in de tijd begrensd is, dan kunnen we volstaan met het onderscheid tussen terminatief en duratief aspect , ook wel perfectief en imperfectief aspect genoemd.

Een zin is terminatief als hij een situatie weergeeft die begrensd is in de tijd, dat wil zeggen als de situatie een inherent eindpunt heeft, dat bereikt moet worden wil ze zijn wat ze verondersteld wordt te zijn. Een zin is duratief als hij een situatie weergeeft die niet begrensd is in de tijd, dat wil zeggen geen inherent eindpunt heeft, kortom als ze voortduurt. Voorbeelden:

Zin 1 is duratief. Het gebeuren dat door de zin wordt aangeduid heeft geen inherent eindpunt. Kaj kan blijven lopen. De zin zou dan ook gemakkelijk vervolgd kunnen worden met: en nu loopt hij daar nog steeds, waarbij er sprake is van een continuering van de situatie die in 1 is aangeduid. Zin 2 daarentegen is terminatief. De situatie die door de zin wordt aangeduid, heeft wel een inherent eindpunt, t.w.: het punt waarop de auto uiteindelijk stuk is. De zin kan dan ook moeilijk vervolgd worden met: en nu rijdt hij nog steeds zijn auto stuk, waarbij er sprake zou moeten zijn van een continuering van de in 2 genoemde situatie. Zin 2 kan hooguit vervolgd worden met: en nu rijdt hij alweer zijn auto stuk, waarbij er sprake is van een herhaling van dezelfde situatie en er in totaal dus twee afgeronde situaties beschreven worden.

Ook de werkwoordstijden kunnen de aspectualiteit van een zin in dezen beïnvloeden (zie [2.4.8.2/ii]). Vergelijk de zinnen 1 en 2, waarin het imperfectum gebruikt is, met de zinnen 3 en 4, waarin het perfectum gebruikt is.

Zin 2 is in tegenstelling tot 1 terminatief. Het eindpunt dat in 2 gegeven is, kan niet worden toegeschreven aan de samenstellende delen van de zin die de situatie aanduiden (deze zijn immers dezelfde als in zin 1 en de situatie die erin wordt weergegeven heeft, zoals we hebben laten zien, geen inherent eindpunt), maar moet worden toegeschreven aan het gebruik van het perfectum. Het perfectum geeft namelijk aan dat de situatie voltooid is (zie [2.4.8.1]) en maakt een zin, onafhankelijk van de vraag of de situatie erin aangeduid een inherent eindpunt heeft of niet, terminatief. Het gebruik van het imperfectum, zoals in 1 en 2, geeft juist aan dat de situatie onvoltooid is en wanneer de situatie zelf geen inherent eindpunt heeft, zoals in 1, is de zin duratief. Heeft de situatie zelf echter een inherent eindpunt, zoals in 2, dan is de zin ondanks het gebruik van het imperfectum terminatief.

Het perfectum kan dus terminatief aspect toevoegen aan een zin die een situatie weergeeft waarin geen eindpunt besloten ligt. Omgekeerd kan het imperfectum echter geen duratief aspect toevoegen aan een zin die een situatie weergeeft waarin het eindpunt zelf al besloten ligt.

Naast de werkwoordstijden kunnen ook bepaalde groepsvormende werkwoorden (zie bijv. [18.5.4.2] en [18.5.4.3]) de aspectualiteit van een zin beïnvloeden. Ze kunnen onder andere de voortgang van de in de zin genoemde situatie aangeven (duratief aspect). Vergelijk:

Betrekken we naast de begrenzing in de tijd ook nog het verloop van de situatie erbij, dan kunnen we, afhankelijk van de vraag of een situatie wel of geen interne temporele geleding heeft, bij de terminatieve zinnen puntgebeurens (geen verdere geleding) en eindpuntgebeurens (wel een geleding) onderscheiden en bij de duratieve zinnen activiteiten (wel een geleding) en toestanden (geen geleding).

De volgende zinnen illustreren een en ander: terminatief

De zinnen 6 en 7 zijn terminatief: het betreft situaties die een inherent eindpunt hebben. Nadat Petra het schilderij heeft aangeraakt respectievelijk een appel opgegeten, heeft het gebeuren zijn eindpunt bereikt en is het daarmee afgerond. Het verschil tussen 6 en 7 is dat de in 6 weergegeven situatie geen interne temporele geleding heeft en die in 7 wel. De situatie in 6 voltrekt zich ineens. Zodra men er iets van waarneemt, heeft men de situatie in haar geheel waargenomen. De situatie in 7 heeft daarentegen wel een interne temporele geleding. Er is sprake van een zeker verloop, met een beginpunt (de eerste hap van de appel) en een eindpunt (de laatste hap van de appel die resulteert in de verdwijning ervan).

De zinnen 8 en 9 zijn duratief: ze hebben geen inherent eindpunt. Petra kan blijven wandelen en ook aan 'lang zijn' is geen inherente limiet gesteld. De laatste twee zinnen kunnen voor onbepaalde tijd gelden. Het verschil tussen 8 en 9 is dat 8 een interne temporele geleding heeft en 9 niet. In 8 hebben we te maken met een situatie die een gestructureerd verloop weergeeft (het zich gestadig voortbewegen - het wandelen - van Petra). Zin 9 geeft geen verloop weer. Het betreft een statisch gegeven, in dit geval het gegeven dat Petra lang is.

De verschillende aspectuele indelingen kunnen we weergeven zoals in schema 30.1.

Terminatieve zinnen die geleed zijn, worden soms ook nog wel onderverdeeld in inchoatieve (of: ingressieve) zinnen en resultatieve (of: egressieve) zinnen.

Inchoatieve zinnen karakteriseren het begin van een situatie, bijv.:

Het inchoatieve aspect wordt ook vaak met behulp van bepaalde werkwoorden (zie [18.5.4.20] en [18.5.5]) aangegeven. Voorbeelden:

Resultatieve zinnen daarentegen karakteriseren juist het eind van een situatie:

Tot slot moet er nog een verschil gemaakt worden tussen binnenaspect en buitenaspect. Binnenaspect betreft de aspectuele informatie die gedragen wordt door de zin minus de bepalingen van tijd die daarin kunnen voorkomen. De bijdrage van de bepalingen van tijd aan de aspectualiteit van de zin is namelijk anders van aard dan de bijdrage van de overige constituenten (zie [30.3.4]).

Het buitenaspect betreft de aspectualiteit van de hele zin inclusief alle bepalingen. In zin 13 zou het binnenaspect dus de aspectualiteit van de zin het vuur doofde betreffen en het buitenaspect de aspectualiteit van de zin het vuur doofde in een paar minuten. In dit geval is er geen verschil tussen het binnen- en buitenaspect. Beide hebben terminatief aspect, maar dat hoeft niet altijd het geval te zijn, getuige 14:

Het binnenaspect van zin 14, dat wil zeggen het aspect van de zin zonder de tijdsbepaling urenlang, dus van de zin Ton tikte tegen het raam, is terminatief. Als Ton één keer tegen het raam getikt heeft, heeft de situatie haar eindpunt bereikt. Het betreft hier een puntgebeuren. Toevoeging van de tijdsbepaling urenlang, maakt echter dat de zin een herhalingslezing krijgt. Hij moet zo geïnterpreteerd worden dat Ton bij herhaling tegen het raam tikte. Hierdoor is er niet langer sprake van een inherent eindpunt. Het buitenaspect van zin 14 is derhalve duratief.

Resumerend kunnen we zeggen dat de aspectualiteit van een zin zowel het aspect omvat dat de werkwoordstijden en de hulpwerkwoorden aan een zin toevoegen, als het aspect dat onafhankelijk daarvan voortkomt uit de samenstellende delen van de zin, zoals hierboven geïllustreerd is. Dat laatste duidt men ook wel aan met de term Aktionsart.

In dit hoofdstuk beperken we ons tot de bespreking van de aspectualiteit die compositioneel tot stand komt, dat wil zeggen de aspectuele informatie die gedragen wordt door de verschillende constituenten van de zin (zie [30.3.1]). Gezien de complexiteit van dit onderwerp en het feit dat op dit gebied nog veel onderzoek verricht moet worden, kunnen we niet alle mogelijkheden bespreken waarmee constituenten een bijdrage leveren aan aspectualiteit. We behandelen daarom alleen de meest elementaire bijdragen aan de aspectualiteit van de zin en concentreren ons op het binnenaspect.

In [30.2] zullen we aandacht besteden aan de verschillende aspectuele klassen die onderscheiden worden en in [30.3] aan de manier waarop aspectualiteit tot uitdrukking wordt gebracht. In [30.3.4] bekijken we apart de rol die bepalingen van tijd hierbij kunnen spelen.