9.4 Voorzetseluitdrukkingen
Op grond van en
aan de hand van in
(1) zijn voorbeelden van voorzetseluitdrukkingen. Het zijn vaste uitdrukkingen die de kern vormen van
een voorzetselconstituent; net als voorzetsels gaan ze vooraf aan hun complement.
Voorzetseluitdrukkingen bestaan uit een voorzetsel, een zelfstandig naamwoord (soms
voorafgegaan door een lidwoord) en nog een voorzetsel. Soms zijn deze vaste uitdrukkingen
te vervangen door een enkel voorzetsel. Zo zouden we in (1a), bijvoorbeeld, de
voorzetseluitdrukking op grond
van kunnen vervangen door het voorzetsel vanwege, en in (1b)
aan de hand van
door met, zonder
veel aan de betekenis te veranderen.
Niet alle voorzetseluitdrukkingen zijn op die manier te vervangen door een voorzetsel.
Het is bijvoorbeeld niet mogelijk om voor de voorzetseluitdrukkingen in (2), op verzoek van, in antwoord op en in tegenstelling tot, een
enkel voorzetsel als alternatief te verzinnen.
Ook al zijn de voorzetseluitdrukkingen in (2) niet te vervangen door een enkel
voorzetsel, ze hebben met de voorzetseluitdrukkingen in (1) gemeen dat ze een vaste
combinatie vormen van een voorzetsel, een zelfstandig naamwoord en nog een voorzetsel. Die
vaste combinatie laat maar weinig of helemaal geen variatie toe. Het is bijvoorbeeld niet
mogelijk om in de combinatie in antwoord
op, zoals in (2b), andere voorzetsels te gebruiken (*naar antwoord op, *in antwoord tot) of een
bijvoeglijk naamwoord toe te voegen (?in
snel/herhaald/vriendelijk antwoord op).
In (ia) hieronder vinden we dezelfde combinatie, op grond van, als in (1a), maar in (ia) vormen
die woorden geen voorzetseluitdrukking. Op grond van is in (ia) niet de kern van een
voorzetselconstituent: op en van zijn elk de kern van een eigen
voorzetselconstituent. Van is de kern van de voorzetselconstituent
van de familie
Spiritus. Die voorzetselconstituent is het complement van het
zelfstandig naamwoord grond: samen vormen zij een nominale constituent.
Die nominale constituent is het complement van het voorzetsel op. Op beschrijft in (ia)
een ruimtelijke relatie en, anders dan in het geval van voorzetseluitdrukkingen, komen
we ook andere ruimtelijke voorzetsels tegen in combinatie met grond van ..., zoals
boven en
in:
Ook kunnen we geen lidwoord of bezittelijk voornaamwoord toevoegen zonder de betekenis
van in antwoord op,
namelijk zoiets als ‘ter beantwoording van’, te veranderen (zie 3a); hetzelfde geldt voor
het gebruik van het meervoud (zie 3b). De combinaties in (3) zijn dan ook geen
voorzetseluitdrukkingen. Merk op dat we aan deze combinaties juist gemakkelijk bijvoeglijk
naamwoorden kunnen toevoegen: in
lange/goedgeformuleerde/beknopte antwoorden.
Voorzetseluitdrukkingen zijn een relatief jonge ontwikkeling in onze taal: in de laatste
eeuwen is het aantal voorzetseluitdrukkingen en de frequentie van hun gebruik flink
toegenomen. Ze worden vooral gebruikt in meer formele taal.
Verder lezen
In onderstaande paragrafen gaan we dieper in op de grammaticale kenmerken van
voorzetseluitdrukkingen en geven we een overzicht van voorzetseluitdrukkingen, inclusief
gebruiksvoorbeelden en informatie over hun frequentie.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 3.0 | Maaike Beliën | januari 2021 | |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 9,../../data/archief/ans2/e-ans/09/body.html; |