12.5.2.2.12 Geografische adjectieven
Voor de vorming van geografische adjectieven zijn drie suffixen beschikbaar,
-s, -isch en
-er. De suffixen -s en -er handhaven de positie van de
klemtoon van het basiswoord. Het suffix -isch trekt
de hoofdklemtoon naar de laatste lettergreep voor het suffix.
Tabel 1. Overzicht van de vorming van geografische adjectieven
| suffix | basiswoord | adjectief |
| -s | Brussel | Brussel-s |
| Amerikaan | Amerikaan-s | |
| -isch | Aziaat | Aziat-isch |
| Rus | Russ-isch | |
| -er | Berlijn | Berlijn-er |
| Atrecht | Atrecht-er |
De suffixen -s en -isch worden ook voor de afleiding van
andere dan geografische adjectieven gebruikt. Daarnaast kunnen ze beide ook gebruikt worden als de naam van een
taal die verbonden is met de geografische eenheid. Het zijn dan onzijdige
substantieven, zoals:
1het Amsterdams, het
Indonesisch, het Nederlands, het Russisch
Verder lezen
Het suffix -s
Voor het gebruik van het suffix -s voor de vorming
van geografische adjectieven geldt dat het basiswoord niet de geografische
eenheid is, maar de corresponderende inwonersnaam, behalve wanneer die
inwonersnaam op -er of een variant daarvan uitgaat.
Er kan dus sprake zijn van een asymmetrie tussen vorm en betekenis van deze
adjectieven. Die asymmetrie doet zich ook voor bij adjectieven op -s zoals
Freudiaans dat niet de betekenis
heeft ‘betrekking hebbend op een Freudiaan’, maar ‘betrekking hebbend op
Freud’.
| geografische eenheid | inwonersnaam | geografisch adjectief |
| Algerije | Algerijn | Algerijn-s |
| Amerika | Amerikaan | Amerikaan-s |
| Drenthe | Drent | Drent-s |
| Finland | Fin | Fin-s |
| Rome | Romein | Romein-s |
| Zeeland | Zeeuw | Zeeuw-s |
| Amsterdam | Amsterdammer | Amsterdam-s |
| Brussel | Brusselaar | Brussel-s |
| Heiloo | Heilooënaar | Heiloo-s |
| Leuven | Leuvenaar | Leuven-s |
| Oostenrijk | Oostenrijker | Oostenrijk-s |
De laatste vijf voorbeelden zijn gevallen waarin de inwonersnaam op -er of een allomorf ervan zoals
-enaar of -aar
eindigt; in dat geval wordt de naam van de geografische eenheid als basiswoord
gekozen. Dat geldt ook als de inwonersnaam op -ing
of -eling eindigt, zoals bij
Brugge / Bruggeling /
Brugs.
In een aantal gevallen is sprake van een geografisch adjectief dat noch direct
van de naam van de geografische eenheid, noch van de inwonersnaam is afgeleid.
Dat geldt bijvoorbeeld voor de volgende adjectieven:
| geografische eenheid | inwonersnaam | geografisch adjectief |
| Duitsland | Duitser | Duits |
| Engeland | Engelsman | Engels |
| Frankrijk | Fransman | Frans |
| Spanje | Spanjaard | Spaans |
Vormvariatie: Antwerpen -
Antwerps en
Bastenaken -
Bastenaaks
Verdieping
Vormvariatie: Antwerpen -
Antwerps en
Bastenaken -
Bastenaaks
Namen die op -e (sjwa) eindigen, verliezen
die sjwa, behalve wanneer de naam op -se
eindigt, dus:
iAlmere – Almeers,
Blankenberge – Blankenbergs, Brugge – Brugs, Damme – Dams, Gilze
– Gils, Merelbeke - Merelbeeks
Uitzonderingen vormen Ede,
Epe,
Goirle,
Schilde en
Waalre, waaraan
eveneens overeenkomstig de algemene regel -s toegevoegd wordt.
Naast Deinze,
Lede en
Temse komen telkens
twee vormen voor:
Deinzes/Deins,
Ledes/Leeds en
Temses/Tems.
Meerlettergrepige namen op -en (met sjwa)
verliezen -en als de voorlaatste
lettergreep niet beklemtoond is en eindigt op een medeklinker of op
sjwa, bijv.
iiAntwerpen –
Antwerps, Coevorden – Coevords, Geraardsbergen – Geraardsbergs,
Wieringen – Wierings, Breukelen – Breukels, Massemen – Massems,
Wetteren - Wetters
Uitzonderingen zijn Leeuwarden -
Leeuwardens en
Susteren - Susterens
evenals Zevenbergen, waarbij
als afleiding zowel
Zevenbergens als
Zevenbergs voorkomt.
Verder valt -en weg bij:
Bastenaken -
Bastenaaks, Kapellen -
Kapels, Kopenhagen -
Kopenhaags, Nijmegen
- Nijmeegs en
Terneuzen -
Terneus.
Tweelettergrepige namen op -en zoals
Assen,
Druten en
Eupen, volgen de
algemene regel (naam + s),
(met uitzondering van Bonen -
Boons, Keulen -
Keuls, Menen -
Meens, Namen -
Naams, Schinnen -
Schins, Tienen -
Tiens,
Wenen–
Weens). Lidwoorden die deel uitmaken van
geografische namen vallen bij afleidingen op -s weg: De Bildt -
Bildts, Den Bosch -
Bosch (verbogen vorm:
Bossche),
Den Helder -
Helders.
Aparte vermelding verdient het regionaal voorkomende achtervoegsel -ster dat gebruikt wordt bij aardrijkskundige
namen in de noordoostelijke provincies van Nederland: de adjectieven van
Drachten,
Grouw,
Hoogezand,
Leek en
Wildervank luiden
respectievelijk Drachtster,
Grouwster,
Hoogezandster,
Leekster en
Wildervankster.
De van aardrijkskundige namen afgeleide adjectieven op -er en -ster
kennen een aantal morfologische en syntactische beperkingen ten opzichte
van die op -s. Ze zijn niet verbuigbaar, ze
laten geen gradatie toe (door middel van trappen van vergelijking of in
combinatie met een graadaanduidend bijwoord) en ze kennen geen
afleidingen met het voorvoegsel on-. Verder
zijn ze alleen attributief te gebruiken en komen ze niet voor in de
constructie op z'n -. Ten
slotte kunnen ze niet gebruikt worden om de taal van een land, streek of
plaats aan te duiden, dus alleen maar (het)
Gronings, niet *het
Groninger.
Het suffix -isch
Het suffix -isch wordt ook aangehecht aan
inwonersnamen om geografische adjectieven te vormen, zowel uitheemse als
inheemse. Het adjectief heeft qua betekenis dan geen betrekking op de inwoner
van de geografische eenheid, maar op die geografische eenheid zelf. Een
adjectief als Russisch betekent niet
‘betrekking hebbend op Russen’, maar ‘betrekking hebbend op Rusland’.
Dit suffix wordt daarentegen aangehecht aan de naam van de geografische eenheid
als de inwonersnaam op -er eindigt, parallel aan
het patroon bij geografische adjectieven op -s:
| geografische eenheid | inwonersnaam | geografisch adjectief |
| Azië | Aziaat | Aziat-isch |
| Cyprus | Cyprioot | Cypriot-isch |
| Monaco | Monegask | Monegask-isch |
| Moskou | Moskoviet | Moskovit-isch |
| België | Belg | Belg-isch |
| Rusland | Rus | Russ-isch |
| Saksen | Saks | Saks-isch |
| Australië | Australiër | Austral-isch |
| Indonesië | Indonesiër | Indones-isch |
| Normandië | Normandiër | Normand-isch |
Het suffix -er
Van een aantal aardrijkskundige namen kunnen behalve met -s ook adjectieven afgeleid worden door middel van -er, bijv.
Haarlemmer naast
Haarlems en
Maaseiker naast
Maaseiks. De vormen op
-er kunnen beschouwd worden als regionale of
stilistische varianten van die op -s. Soms kunnen
de concurrerende vormen door elkaar gebruikt worden, bijv.
de Groningse/Groninger
politie, het Groninger/Groningse
hoofdstation.
Verder komen de vormen op -er vooral voor in min of
meer vaste verbindingen die een of andere specialiteit van de plaats of de
streek aanduiden zoals Edammer kaas,
de Enkhuizer almanak,
Haarlemmer olie,
de Leeuwarder Courant,
Maaseiker knapkoek, en in
een aantal lokale geografische aanduidingen, bijv.
Hulshorster Zand,
Luikersteenweg,
de Mookerhei,
Maastrichterstraat en
de Tielerwaard. Buiten die
categorieën zijn de afleidingen op -s de normale:
de Dinantse citadel,
de Edamse wethouders.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 3.0 | Geert Booij | juni 2022 | |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html; |