6.3.1 Kwalificerende adjectieven
De meeste kwalificerende adjectieven zijn gradeerbaar: de
eigenschap die ze uitdrukken, kan in meer of mindere mate aanwezig zijn. Die
adjectieven roepen het idee op van een schaal en kunnen in de vergrotende en
overtreffende trap voorkomen, bijvoorbeeld
goedkoop-goedkoper-goedkoopst
en
vol-voller-volst.
De mate waarin zo'n gradeerbare eigenschap van toepassing is kan gespecificeerd
worden door middel van bepalingen, vooral met bepalingen van graad (1) en kwantificerende bepalingen (2). Met welk soort bepaling een
adjectief te combineren is, hangt af van het type adjectief. We onderscheiden
twee typen gradeerbare adjectieven: onbegrensde, zoals die in (1), en begrensde, zoals die in (2).
Andere benamingen voor deze
twee typen zijn relatieve en absolute adjectieven (Kennedy & McNally
2005, Kennedy 2007, Tribushinina & Janssen 2011); onbegrensde
adjectieven worden ook wel scalaire adjectieven genoemd (Paradis 2001,
Broekhuis 2013).
Naast gradeerbare adjectieven zijn er kwalificerende adjectieven die niet-gradeerbaar zijn, zoals
dood,
zwanger en
present. Deze adjectieven
drukken een eigenschap uit die wél of niet van toepassing is; dat maakt dat ze
meer beperkt zijn in hun grammaticale mogelijkheden.
Elatieve samenstellingen
Verdieping
Elatieve samenstellingen
Hoeksema (2012) bespreekt een bijzonder type adjectieven die een
eigenschap uitdrukken die in zeer grote mate aanwezig is, namelijk
elatieve samenstellingen (zie ook 12.5.3.1). Het zijn samenstellingen van het type XY (bijv.
ijskoud) waarbij X
(nl. ijs-) fungeert als een modificeerder
die gebruikt wordt om een zeer hoge graad aan te geven van de eigenschap
die uitgedrukt wordt door het hoofdelement Y (nl. -koud). Andere voorbeelden zijn
berekoud,
straatarm,
muisstil,
pijlsnel,
zonneklaar. Dit type
van samenstelling komt enkel voor in het geval van gradeerbare
adjectieven, namelijk adjectieven waarvan men een bepaalde graad kan
uitdrukken, bijvoorbeeld door middel van bijwoorden (bijv.
zeer,
erg,
vrij/tamelijk/redelijk)
of door de trappen van vergelijking.
Elatieve samenstellingen hebben een hoge expressieve lading en vertonen
een zekere overeenkomst met bijwoorden van graad. Zo kan men de elatieve
samenstelling ijskoud
bijvoorbeeld redupliceren tot ijs- en
ijskoud, terwijl die mogelijkheid er niet
is bij de gewone samenstelling
ijsvrij (ijs- en ijsvrij
uitgesloten). Alleen in het eerste geval is
ijs- immers een
versterking van het rechterelement van de samenstelling (nl. -koud). Sommige bijwoorden van graad kunnen
ook op deze manier geredupliceerd worden, bijvoorbeeld in
het is erg maar dan ook erg
koud. Een ander kenmerk van elatieve
samenstellingen is de mogelijkheid om nadruk te leggen door de klinker
in het linkerlid van de samenstelling te verlengen, zoals in
beeeeerekoud.
Hoeksema (2012) argumenteert dat de hoge graad van eigenschappen die
geassocieerd wordt met elatieve samenstellingen niet hetzelfde is als de
hoogste graad van deze eigenschappen, die wordt uitgedrukt door het
gebruik van superlatieven. Hij illustreert zijn punt met de volgende
zinnen:
iGisteren was de
koudste dag. Vandaag was zelfs nog
kouder.
iiDit bier is
ijskoud, maar dat bier is zelfs nog
kouder.
De zinnen in (i) spreken elkaar tegen, aangezien de superlatief
(koudste) de hoogste
graad van koudheid uitdrukt en er dus geen koudere dag kan zijn. Dit is
niet het geval voor de elatieve samenstelling
ijskoud in zin (ii):
een hogere mate van koudheid is daar wel mogelijk.
Terwijl Hoeksema (1985) nog argumenteerde dat nominalisaties van het type
arm – armoe,
stil – stilte en
snel – snelheid
evenals de vorming van comparatieven of
superlatieven niet
mogelijk zijn bij elatieve samenstellingen, komt hij daar later (2012)
op terug. Zoekopdrachten op het internet leveren wel degelijk
nominalisaties (bijv.
muisstilte,
poedelnaaktheid),
comparatieven (bijv.
straatarmer,
bikkelharder) en
superlatieven (bijv. de
pijlsnelste, het
zonneklaarst) van elatieve
samenstellingen op.
Verder lezen
Stage-level en individual-level adjectieven
De indeling hierboven heeft te maken met de mogelijkheid om eigenschappen uit te
drukken op een (begrensde of onbegrensde) schaal. Een ander onderscheid dat wel
gemaakt wordt, is dat tussen stage-level en individual-level
adjectieven. Die indeling is gebaseerd op de 'tijdelijkheid' van een
eigenschap of toestand. Deze indelingen staan los van elkaar: zowel gradeerbare
als niet-gradeerbare adjectieven kunnen stage-level of individual-level
adjectieven zijn, en omgekeerd.
Stage-level adjectieven verwijzen naar een eigenschap die tijdelijk/voorbijgaand
is (3), terwijl individual-level adjectieven meer permanente eigenschappen
beschrijven (4).
Zie bijvoorbeeld Broekhuis (2013: 44-46). Deze indeling van de
adjectieven is niet volledig probleemloos, aangezien er nogal wat
adjectieven zijn die zowel tijdelijke als permanente eigenschappen
kunnen aanduiden en dus zowel stage- als individual-level zijn. Zo duidt
het adjectief moedig in (i)
een permanente eigenschap aan, en in (ii) een tijdelijke.
iAnke is een heel moedige
vrouw.
CHN
iiWe weten dat we vandaag
moedig moeten
zijn.
Nieuwblad.be
Kenmerkend voor stage-level adjectieven is dat ze kunnen worden gebruikt in
combinatie met het koppelwerkwoord
worden en met een tijdsbepaling
als vandaag, zoals in de volgende
voorbeelden:
Zie Broekhuis (2013: 45).
5De patiënt werd
boos en eiste nader
onderzoek.
CHN
6Zijn tolk is vandaag
ziek.
CHN
Individual-level adjectieven kunnen niet gecombineerd worden met
worden of met een
tijdsbepaling als vandaag (bijv.
Hij is vandaag lelijk
gewordenuitgesloten).
De indeling in stage-level en individual-level adjectieven is ook in verband
gebracht met andere grammaticale constructies:
Zie Broekhuis (2013:
44-46).
alleen stage-level adjectieven kunnen gebruikt worden
in constructies met presentatief
er als
Er is iemand ziek (versus
Er is iemand
intelligentuitgesloten), resultatieve constructies (bijv. Dat eten
maakte mij ziek, maar Dat eten maakte mij intelligent
uitgesloten),Maar zie Vanden Wyngaerd (1998) en ook 6.3.1.2.
en de absolute met-constructie
(bijv. Met mama ziek kan het feest niet
doorgaan maar Met mama
intelligent kan het feest niet doorgaan).
Literatuur
Interessante links
ANS
Taaladvies
Dagenta
Taalportaal
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Kathy Rys | november 2024 | Een tussentijdse versie van dit hoofdstuk werd van commentaar voorzien door Maaike Beliën, Thomas Haga, Priscilla Heynderickx en Jack Hoeksema. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van dit hoofdstuk berust bij de redacteur(en). |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 6,../../data/archief/ans2/e-ans/06/body.html; |