Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
6.3.1 Kwalificerende adjectieven
De meeste kwalificerende adjectieven zijn gradeerbaar: de eigenschap die ze uitdrukken, kan in meer of mindere mate aanwezig zijn. Die adjectieven roepen het idee op van een schaal en kunnen in de vergrotende en overtreffende trap voorkomen, bijvoorbeeld goedkoop-goedkoper-goedkoopst en vol-voller-volst.
De mate waarin zo'n gradeerbare eigenschap van toepassing is kan gespecificeerd worden door middel van bepalingen, vooral met bepalingen van graad (1) en kwantificerende bepalingen (2). Met welk soort bepaling een adjectief te combineren is, hangt af van het type adjectief. We onderscheiden twee typen gradeerbare adjectieven: onbegrensde, zoals die in (1), en begrensde, zoals die in (2).
Andere benamingen voor deze twee typen zijn relatieve en absolute adjectieven (Kennedy & McNally 2005, Kennedy 2007, Tribushinina & Janssen 2011); onbegrensde adjectieven worden ook wel scalaire adjectieven genoemd (Paradis 2001, Broekhuis 2013).
1aDe tickets waren heel goedkoop.
CHN
bEr staan ontzettend oude bomen.
CHN
cCurling is een vrij dure sport.
CHN
dWij zijn zelf een tamelijk jong bedrijf.
CHN
2aDe fabriek in Herzberg moet helemaal dicht.
CHN
bHet enorme parkeerterrein is vrijwel vol.
CHN
cHet begint ermee dat een bureaulade nog maar half open wil.
CHN
dIn het donker waren de lifters nauwelijks zichtbaar.
CHN
Naast gradeerbare adjectieven zijn er kwalificerende adjectieven die niet-gradeerbaar zijn, zoals dood, zwanger en present. Deze adjectieven drukken een eigenschap uit die wél of niet van toepassing is; dat maakt dat ze meer beperkt zijn in hun grammaticale mogelijkheden.
Elatieve samenstellingen
Verdieping
Elatieve samenstellingen
Hoeksema (2012) bespreekt een bijzonder type adjectieven die een eigenschap uitdrukken die in zeer grote mate aanwezig is, namelijk elatieve samenstellingen (zie ook 12.5.3.1). Het zijn samenstellingen van het type XY (bijv. ijskoud) waarbij X (nl. ijs-) fungeert als een modificeerder die gebruikt wordt om een zeer hoge graad aan te geven van de eigenschap die uitgedrukt wordt door het hoofdelement Y (nl. -koud). Andere voorbeelden zijn berekoud, straatarm, muisstil, pijlsnel, zonneklaar. Dit type van samenstelling komt enkel voor in het geval van gradeerbare adjectieven, namelijk adjectieven waarvan men een bepaalde graad kan uitdrukken, bijvoorbeeld door middel van bijwoorden (bijv. zeer, erg, vrij/tamelijk/redelijk) of door de trappen van vergelijking.
Elatieve samenstellingen hebben een hoge expressieve lading en vertonen een zekere overeenkomst met bijwoorden van graad. Zo kan men de elatieve samenstelling ijskoud bijvoorbeeld redupliceren tot ijs- en ijskoud, terwijl die mogelijkheid er niet is bij de gewone samenstelling ijsvrij (ijs- en ijsvrij uitgesloten). Alleen in het eerste geval is ijs- immers een versterking van het rechterelement van de samenstelling (nl. -koud). Sommige bijwoorden van graad kunnen ook op deze manier geredupliceerd worden, bijvoorbeeld in het is erg maar dan ook erg koud. Een ander kenmerk van elatieve samenstellingen is de mogelijkheid om nadruk te leggen door de klinker in het linkerlid van de samenstelling te verlengen, zoals in beeeeerekoud.
Hoeksema (2012) argumenteert dat de hoge graad van eigenschappen die geassocieerd wordt met elatieve samenstellingen niet hetzelfde is als de hoogste graad van deze eigenschappen, die wordt uitgedrukt door het gebruik van superlatieven. Hij illustreert zijn punt met de volgende zinnen:
iGisteren was de koudste dag. Vandaag was zelfs nog kouder.
iiDit bier is ijskoud, maar dat bier is zelfs nog kouder.
De zinnen in (i) spreken elkaar tegen, aangezien de superlatief (koudste) de hoogste graad van koudheid uitdrukt en er dus geen koudere dag kan zijn. Dit is niet het geval voor de elatieve samenstelling ijskoud in zin (ii): een hogere mate van koudheid is daar wel mogelijk.
Terwijl Hoeksema (1985) nog argumenteerde dat nominalisaties van het type arm – armoe, stil – stilte en snel – snelheid evenals de vorming van comparatieven of superlatieven niet mogelijk zijn bij elatieve samenstellingen, komt hij daar later (2012) op terug. Zoekopdrachten op het internet leveren wel degelijk nominalisaties (bijv. muisstilte, poedelnaaktheid), comparatieven (bijv. straatarmer, bikkelharder) en superlatieven (bijv. de pijlsnelste, het zonneklaarst) van elatieve samenstellingen op.
Verder lezen
Stage-level en individual-level adjectieven
De indeling hierboven heeft te maken met de mogelijkheid om eigenschappen uit te drukken op een (begrensde of onbegrensde) schaal. Een ander onderscheid dat wel gemaakt wordt, is dat tussen stage-level en individual-level adjectieven. Die indeling is gebaseerd op de 'tijdelijkheid' van een eigenschap of toestand. Deze indelingen staan los van elkaar: zowel gradeerbare als niet-gradeerbare adjectieven kunnen stage-level of individual-level adjectieven zijn, en omgekeerd.
Stage-level adjectieven verwijzen naar een eigenschap die tijdelijk/voorbijgaand is (3), terwijl individual-level adjectieven meer permanente eigenschappen beschrijven (4).
Zie bijvoorbeeld Broekhuis (2013: 44-46). Deze indeling van de adjectieven is niet volledig probleemloos, aangezien er nogal wat adjectieven zijn die zowel tijdelijke als permanente eigenschappen kunnen aanduiden en dus zowel stage- als individual-level zijn. Zo duidt het adjectief moedig in (i) een permanente eigenschap aan, en in (ii) een tijdelijke.
iAnke is een heel moedige vrouw.
CHN
iiWe weten dat we vandaag moedig moeten zijn.
Nieuwblad.be 
3Stage-level
aEen boze menigte heeft het gebouw van het eilandbestuur omsingeld.
CHN
bTijdens zijn vierde jaar werd hij ernstig ziek.
CHN
cDe inbrekers zijn weggegaan, omdat ze bang waren dat de politie hen op heterdaad zou betrappen.
CHN
4Individual-level
aIn The Guardian vertellen ze dat ze erg intelligent was.
CHN
bHet was een lelijke man, die altijd naar de drank stonk en altijd chagrijnig was.
CHN
Kenmerkend voor stage-level adjectieven is dat ze kunnen worden gebruikt in combinatie met het koppelwerkwoord worden en met een tijdsbepaling als vandaag, zoals in de volgende voorbeelden:
Zie Broekhuis (2013: 45).
5De patiënt werd boos en eiste nader onderzoek.
CHN
6Zijn tolk is vandaag ziek.
CHN
Individual-level adjectieven kunnen niet gecombineerd worden met worden of met een tijdsbepaling als vandaag (bijv. Hij is vandaag lelijk gewordenuitgesloten).
De indeling in stage-level en individual-level adjectieven is ook in verband gebracht met andere grammaticale constructies:
Zie Broekhuis (2013: 44-46).
alleen stage-level adjectieven kunnen gebruikt worden in constructies met presentatief er als Er is iemand ziek (versus Er is iemand intelligentuitgesloten), resultatieve constructies (bijv. Dat eten maakte mij ziek, maar Dat eten maakte mij intelligent uitgesloten),
Maar zie Vanden Wyngaerd (1998) en ook 6.3.1.2.
en de absolute met-constructie (bijv. Met mama ziek kan het feest niet doorgaan maar Met mama intelligent kan het feest niet doorgaan).
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taaladvies
    Dagenta
    Taalportaal
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Kathy Rys november 2024 Een tussentijdse versie van dit hoofdstuk werd van commentaar voorzien door Maaike Beliën, Thomas Haga, Priscilla Heynderickx en Jack Hoeksema. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van dit hoofdstuk berust bij de redacteur(en).
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 6,../../data/archief/ans2/e-ans/06/body.html;
    Interessante links