Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
9.1.1 Ruimtelijke voorzetsels
Veel voorzetsels kunnen een ruimtelijke relatie uitdrukken, zeker de korte, heel gangbare vormen, zoals in, naast en boven in (1). Ze leggen die relatie tussen twee dingen, zoals bijvoorbeeld de bomen en het bos in (1a). Een van die dingen wordt uitgedrukt door het complement van het voorzetsel (het bos in 1a) en het andere door iets anders in de zin (de bomen in 1a). Wat het complement uitdrukt, wordt ook wel het referentieobject genoemd: het fungeert als een soort baken of ijkpunt ten opzichte waarvan je iets anders kunt lokaliseren. In (1a), bijvoorbeeld, weten we waar de bomen zich bevinden, doordat in een plaats aanduidt ten opzichte van het referentieobject het bos.
1aDe bomen in het bos mogen niet te hoog zijn zodat ze de vliegtuigen niet hinderen bij het opstijgen en landen.
bZijn vrouw zat naast zijn bed en hield zijn hand vast.
cEen helikopter hing boven de stad en speurde met infraroodcamera's.
Ook in (1b) en (1c) fungeert het complement van het voorzetsel als referentieobject: door middel van naast weten we waar zijn vrouw zich bevindt ten opzichte van zijn bed, en door middel van boven weten we waar de helikopter zich bevindt ten opzichte van de stad.
Het is misschien preciezer om te zeggen dat niet alleen zijn vrouw in (1b), maar de hele stand van zaken zijn vrouw zat, gelocaliseerd wordt ten opzichte van zijn bed. Hetzelfde geldt voor (1c): de stand van zaken uitgedrukt door een helikopter hing wordt gelocaliseerd ten opzichte van de stad.
Op basis van hun betekenis kunnen we de groep ruimtelijke voorzetsels onderverdelen in locatieve voorzetsels en directionele voorzetsels. In, naast en boven in (1) zijn locatieve voorzetsels: ze geven puur een locatie aan, die je je in sommige gevallen als een punt kunt voorstellen. Uit, door en naar in (2) zijn voorbeelden van directionele voorzetsels: zij drukken altijd een pad of een richting uit.
2a[K]abels hingen uit het plafond en rollen vloerbedekking blokkeerden de gangpaden.
b[D]e kop van de duif stak door een nauw sluitende opening.
cHet water van de Donau stroomt naar de Zwarte Zee.
Verder lezen
Locatieve voorzetsels beschrijven puur een locatie, terwijl directionele voorzetsels altijd het idee van een pad oproepen. De voorzetsels preciseren waar ten opzichte van het referentieobject die locatie of het pad zich bevindt. In het geval van een locatief voorzetsel hoeft die locatie maar een punt te zijn, zoals geïllustreerd in (3). De dingen die in de voorbeelden gelocaliseerd worden, zijn maar erg klein: een stofje, een rood stipje en een klein gaatje; we kunnen ons voorstellen dat ze zich op een puntsgewijze locatie bevinden ten opzichte van het referentieobject.
3Locatieve voorzetsels: een punt als locatie
aEen stofje tussen de tandradjes heeft het effect van een bezemsteel tussen de spaken van een fietswiel.
bContrabassist Dominic Seldis heeft bijvoorbeeld een rood stipje op de hals van zijn instrument geplakt.
cMaak een klein gaatje in elke deksel en kwast de deksel in met wat eiwit of melk.
Directionele voorzetsels worden soms ook gebruikt om een locatie uit te drukken, maar roepen dan toch het idee van een pad op. Het gaat dan ofwel om een 'padvormige' locatie, waarlangs iets of iemand zich statisch uitstrekt, zoals in (4), of om een locatie aan het einde van een pad, zoals in (5).
4Directionele voorzetsels: een uitgestrekte locatie
aDe mist hangt als een mysterieuze sluier over het water.
b[Richard draagt] een zilverkleurige ketting om zijn hals.
cLangs de oever ligt een kilometerslange pijpleiding.
5Directionele voorzetsels: een locatie aan het eind van het pad
aVeel mensen zijn blij als ze eenmaal door de sluis zijn.
bIk ben vooral opgelucht dat ik over de finish ben.
cOver het water ligt de drukke stad, dat weet je, maar hier zie je er vooral de sierlijke contouren van.
Door dit betekenisverschil laten locatieve voorzetsels zich makkelijker combineren met een puur locatief werkwoord als zich bevinden dan directionele voorzetsels.
Soms is de combinatie van zich bevinden met een directioneel voorzetsel wel mogelijk. In die gevallen geeft de voorzetselconstituent een uitgestrekte locatie aan, zoals in (i), of een locatie aan het einde van een pad, zoals in (ii).
iaLangs de straat bevinden zich veel nieuwe winkelcomplexen, die bijna allemaal leegstaan.
bDe lofts bevinden zich rond een mooi binnenplein.
cRondom het Museumpark bevinden zich foto- en architectuurmusea.
dDe veertien spoorlijnen bevinden zich door het hele land.
eDe programmeurs bevinden zich over de hele wereld.
iiaMijn hotel bevindt zich om de hoek.
bVoorbij het liftenblok bevindt zich de polikliniek Chirurgie aan uw rechterhand.
Internet, geraadpleegd 29 augustus 2017 
Vergelijk bijvoorbeeld:
6Locatieve voorzetsels
aZe bevond zich boven het wateroppervlak.
bHet epicentrum van de beving bevond zich in de woestijn.
cBrasserie Brussels Hof bevindt zich naast de kerk van Baarle-Hertog.
7Directionele voorzetsels
aDe kabels bevonden zich uit het plafond.uitgesloten
bDe tuinslang bevindt zich door de achtertuin.uitgesloten
cDe weg bevond zich naar het strand.uitgesloten
We zien eenzelfde verschil tussen locatieve en directionele voorzetsels na het voorzetsel tot. Tot is zelf een directioneel voorzetsel, dat een pad aanduidt met een bepaald eindpunt. Dat eindpunt kan door een voorzetselconstitutent met een locatief voorzetsel uitgedrukt worden, zoals in (8). Een voorzetselconstituent met een directioneel voorzetsel is daarvoor minder geschikt, zie (9).
In Nederland en België komen combinaties van tot en naar vrijwel niet voor. In het Surinaams-Nederlands, daarentegen, zijn die meer gebruikelijk, zie bijvoorbeeld:
iaDe buizen zullen tot naar de Tout Lui Foutkanaalweg lopen. in SN Deze constructie komt geregeld voor in standaardtalige contexten in het Surinaamse Nederlands en kan tot de standaardtaal worden gerekend.
b Wij zijn u dankbaar dat u tot naar Jarikaba bent gekomen om ons te ontmoeten. in SN Deze constructie komt geregeld voor in standaardtalige contexten in het Surinaamse Nederlands en kan tot de standaardtaal worden gerekend.
c Veel partijen moeten tot naar het binnenland om de mensen te laten tekenen. in SN Deze constructie komt geregeld voor in standaardtalige contexten in het Surinaamse Nederlands en kan tot de standaardtaal worden gerekend.
Een andere combinatie van tot met een directioneel voorzetsel vinden we in België, namelijk met door:
iiaDe vlammen sloegen tot door het dak, dat helemaal werd vernield. in BN Deze constructie komt geregeld voor in standaardtalige contexten in het Belgische Nederlands en kan tot de standaardtaal worden gerekend.
bDe hitte sloeg tot door de ramen. in BN Deze constructie komt geregeld voor in standaardtalige contexten in het Belgische Nederlands en kan tot de standaardtaal worden gerekend.
Combinaties van tot uit ..., ten slotte, zijn te vinden in het hele Nederlandse taalgebied, maar betekenen dan zoiets als 'helemaal uit ...' of 'zover als uit ...':
iiiVan Werkum is trots dat mensen tot uit Japan en Scandinavië komen om tuin en gebouw te bewonderen.
8Locatieve voorzetsels
aDe kern van het hogedrukgebied heeft zich verplaatst tot boven de Ierse Zee.
bDe beving was tot in Tokio duidelijk voelbaar.
cDoor de beweging van een paar wervels [...] en het schouderblad kan de opgeheven arm tot naast het oor [...] worden bewogen.
9Directionele voorzetsels
aHet hogedrukgebied heeft zich verplaatst tot naar de Ierse Zee.twijfelachtig
bDe beving was tot door Tokio duidelijk voelbaar.uitgesloten
cZe klom tot uit het raam.uitgesloten
In onderstaande subparagrafen gaan we verder in op locatieve en directionele voorzetsels:
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Maaike Beliën januari 2021
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 9,../../data/archief/ans2/e-ans/09/body.html;
    Interessante links