Fonetische processen die optreden in verbonden spraak worden wel gekarakteriseerd als variabele fonologische regels. Zulke regels werken niet categorisch en kunnen een gradueel effect hebben. De term ‘regel’ wordt door sommige taalkundigen gebruikt als karakterisering van zulke processen om aan te geven dat deze taalspecifiek zijn, en niet het effect van universele mechanismen van articulatie. Ze behoren dus tot de grammatica van een bepaalde taal of taalvariëteit.

Gebruiksfrequentie speelt een rol in de toepassing van variabele fonologische regels in woorden en woordcombinaties. Er zijn veel woordcombinaties met een betrekkelijk hoge gebruiksfrequentie, en die zijn daardoor meer onderhevig aan processen van reductie die de articulatie vereenvoudigen. Ook de voorspelbaarheid van een woord in een bepaalde context heeft effect op de toepassing van zulke regels. Sociale kenmerken van een spreker en diens geografische herkomst kunnen ook een rol spelen in de toepassing van variabele fonologische regels.

Fonetische processen in verbonden spraak zijn vaak geen categorische, maar graduele processen. Ook daarin onderscheiden ze zich van de (verplicht toegepaste) regels van de woordfonologie en de regels voor morfo-lexicale allomorfie. Een voorbeeld is klinkerreductie, de reductie van een volle klinker in een onbeklemtoonde syllabe tot een sjwa. We zouden dit proces kunnen karakteriseren als een (variabele) fonologische regel die een volle klinker verandert in een sjwa. In dat geval vatten we klinkerreductie op als een categorische regel, die een foneem vervangt door een ander foneem. Als er fonologische contexten zijn die toepassing van een proces blokkeren, kan dit een overweging zijn om deze variatie met een variabele fonologische regel te beschrijven. Het proces van klinkerreductie is bijvoorbeeld onderhevig aan fonologische condities. De klinker mag bijvoorbeeld niet aan het begin van een syllabe staan, of voorafgegaan worden door een h. Uit fonetisch onderzoek blijkt echter dat klinkerreductie in veel gevallen een gradueel proces is, en dat een klinker dus ook wel gereduceerd, maar nog niet helemaal een sjwa kan zijn.

Zie Koopmans-van Beinum (1980, 1982), Van Bergem (1993, 1995a,b).

De interpretatie van zulke fonologische processen als (variabele) fonologische regels is mogelijk omdat onze perceptie van klanken categoriaal is. Als we bijvoorbeeld luisteren naar verschillende realisaties van het woord metaal, dan horen we of metal, of mətal, terwijl de feitelijke uitspraak van de klinker van de eerste syllabe in een concreet geval ergens tussen de e en de ə in zou kunnen zitten.

Zie Van Bergem (1995a,b), Booij (1995: 126), Ernestus (2011: 2118-19, 2012), Kloots (2008).

Door veel onderzoekers van verbonden spraak wordt de term ‘fonologische regel’ gereserveerd voor categoriale regels zoals Finale verscherping. De variaties in de uitspraak van woorden in verbonden spraak worden daarentegen vanwege het graduele karakter beschreven als het resultaat van fonetische processen. De karakterisering van bijvoorbeeld klinkerreductie als een fonetisch proces sluit overigens niet uit dat de fonologische structuur van het woord een rol speelt in de toepassing van zo’n proces. De grammatica van een taal bevat in die benadering naast een fonologische component met fonologische regels een component van fonetische processen. Die processen kunnen gezien worden als taalspecifieke invullingen van universele fonetische processen.

Zie Van Heuven & Hoos (1991), Ernestus (2000, 2011, 2012), Plug (2003), Hinskens et al. (2014), Strycharczuk & Sebregts (2018) voor bespreking van deze kwestie.

Naast algemene patronen van variatie zijn er ook woordspecifieke vormen van. Een voorbeeld is de uitspraak van het als bijwoord gebruikte woord natuurlijk met de betekenis ‘vanzelfsprekend’ als ty:rlək of zelfs ty:k in informeel taalgebruik.

Zie Ernestus (2000), Keune et al. (2005).

Voor dit soort reductie is geen algemene regel te geven, want je kunt bijvoorbeeld het woord natuur, dat ook met de onbeklemtoonde syllabe na begint, niet uitspreken als ty:r. Dat zou je wel verwachten als er een fonologische regel in het spel was. Zulke gereduceerde varianten van een woord worden opgeslagen in het lexicaal geheugen van de taalgebruiker. De gebruikers van het Nederlands weten bijvoorbeeld dat de variant ty:rlək wel kan worden gebruikt als bijwoord, maar niet als bijvoeglijk naamwoord (zoals in *een tuurlijk proces). Toch wordt deze woordspecifieke vorm van reductie wel mede bepaald door het fonologisch systeem van het Nederlands, want juist tweelettergrepige woorden met de vorm van een trochee zijn heel gewoon en frequent, en kunnen beschouwd worden als woorden met een optimale fonetische vorm. De fonetische vorm ty:rlək is zo’n trochee.