In ongelede woorden kan de positie van de hoofdklemtoon voor een deel voorspeld worden op basis van de klankopbouw van de syllaben. Een algemene beperking is dat een syllabe met een sjwa als klinker nooit klemtoon kan krijgen (1a).

Uitzonderingen doen zich voor bij gebruik van contrastief accent op lidwoorden, zoals in de zin Dit is dé winkel voor lekkere kaas, en in een uitdrukking als Dit is jé van het.

In tweelettergrepige woorden valt de klemtoon meestal op de voorlaatste syllabe, zoals in de woorden (1):

In de woorden (1a) kan de klemtoon alleen op de voorlaatste syllabe vallen, omdat de laatste syllabe een sjwa bevat, die nooit klemtoon kan dragen. De woorden (1b) gaan uit op een klinker, die in (1c) op een medeklinker. Dat maakt blijkbaar geen verschil voor de plaats van de klemtoon. Uitzonderingen op deze regelmaat vormen uitheemse tweelettergrepige woorden, voornamelijk ontleend aan het Frans. Die woorden hebben, net als in het Frans, klemtoon op de laatste syllabe:

De taalgebruiker moet dus onthouden welke tweelettergrepige woorden afwijkend zijn, en woordfinale klemtoon hebben.

We zouden die woorden in een grammaticale beschrijving daarom kunnen voorzien van een diakritisch kenmerk [+Eindklemtoon], dat dan een regel in werking stelt die klemtoon toekent aan de laatste syllabe. Een andere mogelijkheid is klemtoon deel te laten uit maken van de fonologische representatie van zulke woorden in het lexicon.

Er zijn veel meerlettergrepige woorden waarvan je aan de klankvorm kunt zien waar deze de hoofdklemtoon krijgen. De regelmatigheden kunnen worden geformuleerd met behulp van het begrip syllabegewicht. We kunnen drie typen syllaben onderscheiden:

Dit onderscheid in syllabegewicht wordt ook wel omschreven met behulp van het begrip mora: elke klinker en medeklinker in het rijm van een syllabe telt als een mora: een lichte syllabe bevat dus 1 mora, een zware 2, en een superzware 3 mora’s.

Superzware syllaben, die alleen aan het eind van een (ongeleed) woord voorkomen, trekken klemtoon aan (4a, b). Syllaben met een tweeklank als klinker trekken doorgaans ook klemtoon aan zonder een erop volgende medeklinker (4c).

Bij woorden van drie of meer syllaben die eindigen op een zware syllabe valt de klemtoon niet altijd op de voorlaatste syllabe: de klemtoon valt op de voor-voorlaatste syllabe als de voorlaatste syllabe licht is. Deze regel voorspelt het verschil in positie van de hoofdklemtoon tussen de woorden (5a) en (5b). In de woorden (5a) is de voorlaatste syllabe zwaar, in de woorden (5b) is deze licht.

De regel voor hoofdklemtoon kan dus als volgt geformuleerd worden:

Bij woorden die eindigen op een zware syllabe is er variatie in de plaats van de klemtoon, zoals de volgende voorbeelden laten zien:

De woorden in (7a) zullen als uitzondering op de Regel voor hoofdklemtoon moeten worden beschouwd want hun laatste syllabe is niet superzwaar.

Ze kunnen gemarkeerd worden als [+Eindklemtoon], net zoals de woorden (2), of een specificatie hebben voor klemtoon in hun lexicale representatie.

Er zijn drie soorten uitzonderingen op de Regel voor hoofdklemtoon. In de eerste plaats zijn er woorden, vaak van Latijnse afkomst, die klemtoon dragen op de voor-voorlaatste syllabe in plaats van de door de regel voorspelde voorlaatste syllabe:

In het Latijn valt de klemtoon van een woord op de voorlaatste syllabe, behalve als dat een lichte syllabe is. In het Latijn is een syllabe met een i licht, omdat die klinker kort is, en in een open syllabe staat. Daarom valt de klemtoon bij zulke lichte syllaben op de syllabe ervoor. Ze zijn meestal herkenbaar als aan het Latijn ontleende woorden door hun klankvorm: het zijn woorden die eindigen op klankreeksen als -ina, -ika, -ia, of -io. We zouden daarom een regel kunnen aannemen dat van zulke woorden de laatste syllabe extrametrisch is, dat wil zeggen: niet meetelt voor de berekening van de klemtoonpositie. In de woorden in (8e) is de klinker van de voorlaatste syllabe een sjwa, die nooit klemtoon kan krijgen. Daarom valt ook in deze woorden voorspelbaar de klemtoon op de voor-voorlaatste syllabe. Ook in uitheemse namen zoals Cánada, México, en Paramáribo kan de laatste syllabe als extrametrisch beschouwd worden.

Uit het Latijn afkomstige woorden die eindigen op een zware syllabe krijgen klemtoon overeenkomstig de Regel voor hoofdklemtoon:

Er zijn naast de tweelettergrepige klinkerfinale woorden in (2) ook klinkerfinale woorden met meer dan twee syllaben, waarin de klemtoon niet de door de Regel voor hoofdklemtoon voorspelde positie inneemt, maar op de laatste syllabe valt, woorden als:

Dit zijn weer woorden met een Franse afkomst.

In de woorden in (11a), met een superzware laatste syllabe, heeft de klemtoon de door de Regel voor hoofdklemtoon voorspelde positie, maar in de woorden in (11b), ook woorden met een superzware laatste syllabe, draagt de voor-voorlaatste syllabe de hoofdklemtoon:

Bij de woorden in (11b) zou de laatste syllabe daarom kunnen worden gemarkeerd als extrametrisch, dat wil zeggen: de laatste syllabe moet buiten beschouwing worden gelaten bij de berekening van de plaats van de hoofdklemtoon. De Regel voor hoofdklemtoon zal dan klemtoon toekennen aan de voor-voorlaatste syllabe.

De generalisatie die we kunnen maken over al deze klemtoonpatronen is dat het altijd een van de laatste drie syllaben van een woord is, die de hoofdklemtoon krijgt, en dat we de laatste drie syllaben van een woord moeten bekijken om de locatie van de hoofdklemtoon te bepalen. Dit wordt het driesyllabevenster voor klemtoon genoemd.