Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
9.3.3 Omzetsels of voorzetsels en partikels?
Zijn tegen ... op en van ... uit in (1) eigenlijk wel omzetsels? De zinnen in (1) hebben toch ook wel wat weg van die in (2), waarin we ook combinaties van tegen en op en van van en uit aantreffen. Maar de combinaties in (2) analyseren we niet als omzetsels. In (2a) is op onderdeel van het scheidbaar samengestelde werkwoord opzien en tegen is een voorzetsel, de kern van de voorzetselconstituent tegen de les die als voorzetselvoorwerp dient. Hetzelfde geldt voor (2b), dat bestaat uit het samengestelde werkwoord uitgaan met van onze eigen sterkte als voorzetselvoorwerp.
1Omzetselconstituent?
aLangzaam klimmen we tegen de heuvel op.
bAan het eind van de avond neemt de bewolking van het westen uit snel toe.
2Partikel(werkwoord) met voorzetselconstituent
aIk zag erg tegen de les op.
bWe gingen van onze eigen sterkte uit.
We kunnen dus de vraag stellen of bijvoorbeeld tegen de heuvel op in (1a) inderdaad een zinsdeel vormt, namelijk een omzetselconstituent, of dat op eigenlijk onderdeel is van een scheidbaar samengesteld werkwoord opklimmen, dat gecombineerd wordt met de voorzetselconstituent tegen de heuvel.
In deze paragraaf laten we zien dat die grens niet altijd zo duidelijk te trekken is. Sommige combinaties laten een soort hybride gedrag zien: aan de ene kant vertonen ze overeenkomsten met scheidbaar samengestelde werkwoorden, maar ze verschillen er ook van.
Verder lezen
Argumenten voor een omzetselanalyse
Eén reden om omzetselconstituenten als aparte categorie te onderscheiden is dat een heel aantal van dit soort combinaties kan fungeren als nabepaling bij een zelfstandig naamwoord, zoals in (3).
3In een zinsdeelstuk
aeen gangetje tussen de huizen door
bgebeurtenissen om haar heen
cde resultaten tot nu toe
dhet aardmagnetisme door de eeuwen heen
Het is niet mogelijk om daar equivalenten van te geven met een voorzetselconstituent en een partikel: in (3) is er geen werkwoord waarmee door, heen of toe samen een partikelwerkwoord kan vormen. Om toch iets te proberen te construeren, kunnen we geïnspireerd door (2a) (Ik zag erg tegen de les op), bijvoorbeeld, een zelfstandig naamwoord maken van zien en daar dan tegen de les op als zinsdeelstuk aan toevoegen. Maar dat resulteert niet in iets acceptabels: het zien tegen de les opuitgesloten.
Een andere reden om dit soort combinaties als één zinsdeel, een omzetselconstituent, te zien is dat ze op de eerste zinsplaats kunnen staan, zoals in (4)-(6). Het zijn constituenten met een kaderscheppende functie, zoals bijwoordelijke bepalingen van plaats of richting in (4) en tijd in (5). term 'kaderscheppende functie' nu niet meer gebruikt in H21, nog naar kijken.FL: dit herschreven met verwijzing naar ANS2-21 ipv de in maart 2021 nog niet gepubliceerde ANS3-versie van Mario.
Een andere reden om dit soort combinaties als één zinsdeel, een omzetselconstituent, te zien is dat ze op de eerste zinsplaats kunnen staan, zoals in (4)-(6). Het zijn constituenten met een kaderscheppende functie: ze kunnen zonder speciale nadruk een zogenaamde nieuwszin openen.
4Op de eerste zinsplaats: bepaling van plaats of richting
aTegen de heuvel op liggen de sloppenwijken, verder naar beneden de terreinen van de universiteit.
bVan het zuidwesten uit wordt de bewolking steeds dikker.
cVoor het pand langs liep een oud kerke[n]pad dat later werd toegevoegd bij de grond van het huisje.
Internet, geraadpleegd 5 april 2017 
dTussen de kraampjes door zorgde de boerenkapel voor een vrolijke noot.
eMet de stroom mee drijft de container naar het noorden langs de Nederlandse kust.
5Op de eerse zinsplaats: bepaling van tijd
a Door de jaren heen breidde het bedrijf nogal uit.
bTot nu toe hebben we nog niets vernomen.
6Op de eerste zinsplaats: andere bepaling
a Tegen alle verwachtingen in is de jubileum[-]cd teleurstellend.
bNaar de kiezers toe is het niet bepaald eerlijk om hierover te zwijgen.
c Tussen 'americana' en rock-'n-roll in smeedt deze band songs zoals in de oude dagen: knoestig, meezingbaar en rijp.
Hierin verschillen deze combinaties van partikelwerkwoorden in combinatie met een voorzetselconstituent: het is niet mogelijk om de voorzetselconstituent en het partikel samen op de eerste zinsplaats te hebben, vergelijk:
7aTegen de les op zag ik erg.uitgesloten
bVan onze eigen sterkte uit gingen we.uitgesloten
Omzetselconstituenten op de eerste zinsplaats: niet altijd mogelijk
Verdieping
Omzetselconstituenten op de eerste zinsplaats: niet altijd mogelijk
Niet alle omzetselconstituenten kunnen in hun geheel vooropgeplaatst worden. Dat geldt in het bijzonder voor richtingsbepalingen, zoals in de a-zinnen hieronder. Anders dan in de kaderscheppende gevallen hierboven, drukt het werkwoord in (i)-(iii) samen met de omzetselconstituent de gebeurtenis uit. Het is lastig om bijvoorbeeld tegen de heuvel op als element te zien dat een kader schept in (ib) voor de rest van de zin, klimmen we langzaam, behalve misschien als het heel contrastief bedoeld wordt (bijvoorbeeld gevolgd door: Van de heuvel af gaan we in vliegende vaart). Het is nog niet geheel duidelijk welke factoren er precies toe bijdragen dat zulke omzetselconstituenten op de eerste zinsplaats in het ene geval nog marginaal mogelijk en in het andere geval compleet uitgesloten zijn.
iaLangzaam klimmen we tegen de heuvel op.
!
bTegen de heuvel op klimmen we langzaam.
iiaHet vijftal kon niet tijdig onder de gekantelde boot uit komen.
bOnder de gekantelde boot uit kon het vijftal niet tijdig komen.uitgesloten
iiiaDe planeet Venus schoof vanmorgen voor de zon langs.
bVoor de zon langs schoof vanmorgen de planeet Venus.twijfelachtig
Overeenkomsten met scheidbaar samengestelde werkwoorden
Niet alle combinaties met 'omzetsels' vormen zo'n eenheid als in de voorbeelden hierboven, wat de vraag oproept of ze wel een constituent vormen. Zo vinden we naast de vooropplaatsing van omzetselconstituenten zoals in (4)-(6) ook voorbeelden zoals in (8). In (8a) bijvoorbeeld vinden we niet tegen dat soort dingen op op de eerste zinsplaats, maar alleen tegen dat soort dingen en staat op aan het einde van de zin.
8Omzetselconstituent? Vooropplaatsing van voorzetsel + nominale constituent
aTegen dat soort dingen bots je op.
bMet mij gingen ze meteen mee.
cDoor loze beloftes prikt de consument zo heen.
dOnder zijn krijgshaftige tulband kruipen zwarte krulhaartjes vandaan.
Moeten we tegen dat soort dingen op in (8a) dan nog steeds als omzetselconstituent zien, ook al is die geen aangesloten geheel? Of hebben we hier te maken met een scheidbaar samengesteld werkwoord opbotsen met tegen dat soort dingen als voorzetselvoorwerp? Scheidbaar samengestelde werkwoorden met een voorzetselvoorwerp laten namelijk dezelfde vooropplaatsingsmogelijkheid zien, zoals in (9).
9Partikelwerkwoord: Vooropplaatsing van voorzetselvoorwerp
aTegen vliegen zie ik niet op.
bMet gymnastiek doet Anne graag mee.
cVan iets anders gaan we niet uit.
Ook in (10) worden de omzetselconstituenten, als ze zo genoemd mogen worden, onderbroken, nu door de persoonsvorm van de bijzin (zie ook 21.6.1 Doorbreking van de tweede pool).Link toevoegen naar 'onderbreking van de tweede pool'. FL: ik heb de link hierboven toegevoegd, maar weet niet zeker of dit nou juist is. Als we tegen de berg op in (10a) bijvoorbeeld als een constituent zien, wordt die onderbroken door de persoonsvorm zijn. Die volgorde is vergelijkbaar met die van de partikelwerkwoorden in (11): het partikel gaat direct vooraf aan het werkwoord en wordt door een hulpwerkwoord gescheiden van de voorzetselconstituent. Net als in de gevallen van vooropplaatsing in (8) kunnen we ons hier dus afvragen of opgereden in (10a) een partikelwerkwoord vormt met tegen de berg als complement. Merk op dat opgereden hier, net als toelopen in (10b) en meerijden in (10d), als één woord geschreven is, een indicatie dat de taalgebruiker de combinatie als eenheid ervaart.
10Omzetselsconstituent? Onderbroken door persoonsvorm
aDat het niet is gebeurd, komt puur omdat die anderen harder tegen de berg zijn opgereden.
bJullie zeuren met dat opstaan, alsof jullie altijd opstaan als er iemand naar je tafel komt toelopen.
cOp het schoolplein spelen ... kindertjes die afkomstig zijn uit de propere nieuwbouwwijken die om de kleine dorpskern van Tolbert zijn heen gebouwd.
dDaar kunnen de grote bedrijven hun werknemers inschrijven die graag met iemand willen meerijden.
11Partikelwerkwoord: Gescheiden van voorzetselvoorwerp door persoonsvorm
aWe wilden vermijden dat ze tegen het afscheid zou opzien.
bIk heb er vooral spijt van dat ik vandaag niet genoeg van mijn eigen kracht ben uitgegaan.
Een derde gelijkenis vinden we in (12) en (13). In (12) herkennen we combinaties van adposities die we omzetsels hebben genoemd: tegen ... op, op ... af, door ... heen, tussen ... in en met ... mee. In (12) staat de combinatie van het voorzetsel en het complement achter de persoonsvorm in de bijzin, ofwel na de tweede pool, terwijl de andere adpositie voor het werkwoord staat. Ook in deze gevallen worden adpositie en werkwoord veelvuldig aaneengeschreven. Zo vertonen deze combinaties dezelfde volgorde als de scheidbaar samengestelde werkwoorden en hun voorzetselvoorwerp in (13).
12Omzetselconstituent? Achteropplaatsing van voorzetsel + nominale constituent
a … toen hij … in een opgevoerde Ford met … 160 kilometer per uur opreed tegen een grote zandwagen.
Internet, geraadpleegd 4 april 2018 
bGegil van kinderen die afrennen op rozegele springkussens onder een grijs dak.
cZullen beleggers straks wel kunnen heenkijken door alle zwiepers die de bedrijfswinsten gaan maken?
d Ze hebben een heel eigen smaak, die wat in zit tussen de kleine zoete bosaardbeien uit de Alpen en onze eigen Hollandse aardbeien.
Internet, geraadpleegd 8 januari 2018 
eJe kunt meerijden met een collega naar het werk.
13Partikelwerkwoord: Achteropplaatsing van voorzetselvoorwerp
a Partners haken af omdat ze opzien tegen de restauratiekosten.
b Het vervelende is dat we uitgaan van de laatste jaarrekening.
We kunnen vaststellen dat er binnen de groep omzetsels verschillen bestaan in de mate waarin ze een eenheid vormen. Van het westen uit in (1b) bijvoorbeeld, of door de jaren heen in (5a), vormen een nogal ondoordringbare eenheid. De volgordes zoals geïllustreerd in (8), (10) en (12) zullen we met die combinaties niet snel tegenkomen. Bij andere combinaties, zoals met ... mee, kan de tweede adpositie juist een sterke band met het werkwoord vertonen en is de volgorde flexibel. De tweede adpositie en het werkwoord kunnen soms dan ook volstaan, bijvoorbeeld Je kunt meerijden of Ze gingen meteen mee. We zien dit ook bij combinaties met boven/onder/achter/voor ... uit en steken zoals die in (14), waar boven de ondergrond en tussen de beide helften van het broodje eventueel ook weggelaten kunnen worden. In die gevallen ligt een analyse als scheidbaar samengesteld werkwoord meer voor de hand. Tussen die uitersten in is er een grote groep voorbeelden die zich niet gemakkelijk laten classificeren.
14aDe weegschaal bestaat uit een dun staafje silicium van vier micrometer lang en een halve micrometer breed, dat als een duikplank  uitsteekt boven de ondergrond.
bEen in een gestolde hamburger gemonteerde ontvanger, waarbij het randje van het volumeknopje als beleg uitstak tussen de beide helften van het broodje, was een topstuk.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Maaike Beliën januari 2021
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 9,../../data/archief/ans2/e-ans/09/body.html;
    Interessante links