ANS | 29.1.1 Constituenten als negatie-element

29.1.1 Constituenten als negatie-element

Een ontkenning kan uitgedrukt worden door woorden en woordgroepen, oftewel constituenten. Deze kunnen bestaan uit één woord, zoals het bijwoord niet, andere negatieve bijwoorden zoals nooit en nergens, negatieve voornaamwoorden zoals niemand en niets, enzovoort. De woordgroep kan ook complexer zijn, zoals in het geval van negatieve nominale constituenten als geen van de drie takken of hoogstens vijftien man, of negatieve voorzetselconstituenten zoals in geen jaren of zonder jas .

Verder lezen

Niet en andere bijwoorden

Het meest gebruikte negatie-element is het bijwoord van ontkenning niet, dat versterkt of verzwakt kan worden door een bepaling van graad (zoals in 2):

Hoewel niet volgens de meeste tests een zinsdeel is, kan het, anders dan de meeste andere zinsdelen, niet de eerste zinspositie innemen, ook niet als het versterkt is:

iHet regent hier niet.

ii*Niet regent het hier.uitgesloten

iii*Absoluut niet regent het hier.uitgesloten

1Hij heeft niet geslapen.

2Hij heeft absoluut/bepaald/helemaal/volstrekt/zeker/bijna/haast niet geslapen.

Andere bijwoorden en bijwoordelijke uitdrukkingen die als negatie-element kunnen fungeren zijn nooit en zijn archaïsche synoniem nimmer, nergens, nauwelijks, pas, alleen, zelden en de versteende uitdrukkingen geenszins, in genen dele, allerminst en niet in het minst.

Velen maken een onderscheid tussen niet in het minst helemaal niet en niet het minst vooral:

iDe overheid heeft deze bevolkingsgroep tot nu toe niet in het minst geholpen. De mensen worden aan hun lot overgelaten.

iiDoor de kerkelijke autoriteiten werd de natuurwetenschap, niet het minst het darwinisme, met vijandelijke ogen beschouwd.

Voor andere taalgebruikers zijn deze uitdrukkingen synoniem : zij gebruiken ook niet in het minst met de betekenis vooral, niet in de laatste plaats.

3Ik krijg nooit zo veel chocoladeletters.

4Nergens zijn de lokale lasten lager dan het voorgaande jaar.

5De politie hoefde nauwelijks op te treden.

6De AOW-leeftijd hoeft pas in 2026 naar 67 jaar.

7Volgens Buienradar.nl hoeven alleen Maastreechters zich vandaag zorgen te maken over sneeuwval.

8Zij waren het jagen allerminst verleerd.

9Hij had amper zijn jas opgehangen of hij had al een klant.

Zelfstandignaamwoordgroepen

Ook zelfstandignaamwoordgroepen (ook wel nominale constituenten genoemd) kunnen een zin negatief maken. Naast de eerder al genoemde negatieve voornaamwoorden (traditioneel ondergebracht bij de onbepaalde voornaamwoorden) zoals niemand en niets en de wat informelere variant daarvan niks, kunnen zelfstandignaamwoordgroepen negatief gemaakt worden door toevoeging van niet of geen:

10Niemand leest er tegenwoordig nog een boek.

11Ik heb niks gezien. informeel Deze vorm wordt als informeel Nederlands beschouwd.

12Niet iedereen heeft evenveel talent voor voetbal.

13Ik lust geen kaas.

Ik houd niet van kaas.

Zelfstandignaamwoordgroepen met weinig, hoogstens, minder, maar en het tamelijk formele slechts zijn eveneens negatief, in elk geval in die zin dat ze het optreden van negatief-polaire uitdrukkingen zoals hoeven mogelijk kunnen makenHoort in (14) maar heel ook binnen de emphasismarkering? vb verwijderd.:

14Weinig mensen hoeven twee keer te verhuizen.

15Wij hoeven ons maar weinig zorgen te maken over onze bankrekening.

16Het hoeft hoogstens een kwartier te duren.

17We hoeven maar drie boeken te lezen.

18Als er weinig vraag is hoeven er minder bussen ingezet te worden.

19Terwijl het ene geweer leeggeschoten werd laadden wij het andere zodat het slechts hoefde te worden aangepakt.

Ook de volgende woorden en woordcombinaties zijn negatief: geen, niemand, niets, alleen, alleen maar, allerminst, amper, enkel, evenmin .. als, hoogstens, maar (met een telwoord), minder, moeilijk, het minst, nauwelijks, niemendal, niet meer dan, niks informeel Deze vorm wordt als informeel beschouwd. , noch, noch ... noch, pas, slechts, ternauwernood, uitsluitend, voor(dat), weinig, zomin ... als, en zonder.

Enkele voorbeelden:

20Je hoort hem alleen maar als hij wat nodig heeft. ('niet anders dan')

21We hebben hem nauwelijks gezien. ('bijna niet')

22Je hoeft er pas om tien uur te zijn. ('niet eerder dan')

23Je hoeft uitsluitend op Aagje te letten. ('niet op iemand/iets anders', 'alleen maar')

24Zo'n mooie uitvoering hoor je maar zelden. ('niet vaak')

25Pim hoeft noch te komen, noch op te bellen. ('zowel niet x, als niet y')

26We hoeven geen huiswerk te maken.

27Over hun ambities als voetballer hoeven ze geen van allen lang na te denken.

28Van de 3.700 internetreacties die daarop binnenkwamen, waren er hoogstens drie van het niveau van de papieren krant.

29De kinderen in deze klas hoeven weinig boeken te lezen.

30De kinderen in deze klas hoeven maar drie boeken te lezen.

31Varkens- en melkveehouders hoeven niet meer dan 10 tot 15 euro te betalen voor de afzet van mest.

De status van bijwoorden als moeilijk, slecht en onmogelijk

Verdieping

De status van bijwoorden als moeilijk, slecht en onmogelijk

Bijwoorden als moeilijk, slecht en onmogelijk zijn misschien intuïtief negatief in die zin dat ze afkeuring uitdrukken, maar feitelijk drukken ze geen ontkenning uit: als het waar is dat ik moeilijk loop betekent dat niet dat ik niet loop. Volgens één test van negativiteit, namelijk het mogelijk maken van negatief-polaire uitdrukkingen, zijn zulke woorden echter wél negatief, getuige het voorkomen van zinnen als de volgende:

iIk kan het moeilijk uitstaan dat er dan tromgeroffel klinkt en virtueel vuurwerk wordt afgestoken.

iiBosz kan puntenverlies moeilijk verkroppen.

iiiHet verlies over 2015 is slecht te verteren.

Het gaat echter om een beperkte klasse negatief-polaire uitdrukkingen, namelijk verbale uitdrukkingen met een modale betekenisMoeilijk! De specifieke uitdrukkingen uit de voorbeelden lichten en link aanbrengen naar relevante sectie? [zo gelaten, past niet per se beter bij negatief-polaire uitdrukkingen.. Met andere negatief-polaire uitdrukkingen gaat het niet:

ivZe hoeft niet/*moeilijk te komen.

Versterking en verzwakking van negatieve constituenten

Zoals hierboven al genoemd voor niet kunnen veel negatieve woorden en woordgroepen versterkt of verzwakt worden met bijwoorden zoals helemaal, absoluut of bijna, volstrekt, vrijwel en archaïsch hoegenaamd en bepaaldVerwarrend dat dit punt, net een beetje anders, hierboven al gemaakt wordt voor niet: "ontkenning niet, dat versterkt kan worden door een bepaling van graad ". Niet alleen versterkt dus, maar ook verzwakt. Graag op één punt noemen, of anders ook terugverwijzen. [eerste zin gewijzigd, en bij niet bovenaan verzwakking toegevoegd.:

32Pam die kon daar helemaal niet tegen.

33Er was verder helemaal niemand op de weg.

34Die wil ook absoluut niks met die handel te maken hebben.

35Hij heeft bijna nergens meer tijd voor.

36Ik heb helemaal geen zin in die wandeling.

37Er was vrijwel niks meer over.

38Hij is bepaald niet de eerste de beste.

39Daar wil ik volstrekt niets mee te maken hebben.

40Hoewel dergelijke persberichten populair zijn, hebben ze hoegenaamd geen effect.

Versterken kan soms ook met een extra ontkenning:

41Nergens maar dan ook nergens geeft hij antwoord op.

42Ik heb niks geen zin in die wandeling. in NN, informeel: ST? Deze vorm komt geregeld voor in informeel taalgebruik in het Nederlands-Nederlands. Het is twijfelachtig of hij tot de standaardtaal kan worden gerekend.

Voorbeelden als (42) gelden evenwel op zijn best als informeel en zijn in veel genres onacceptabel: zie verder bij meervoudige ontkenningen.

Literatuur

Foolen (1993), Hoeksema (2001), Klooster (1984), Klooster (1993), Kraak (1966), Paardekooper (1986), Van de Velde (2009), Van der Wouden (1997)Van der Wouden (1995), Zwarts (1981), Zwarts (1986)

ANS

Taalportaal

Taaladvies

versie	redacteur(en)	datum	opmerkingen
3.0	Ton van der Wouden	januari 2021
2.1		januari 2019	Automatische conversie van ANS 2.0
2.0	W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn	1997	hoofdstuk 29,../../data/archief/ans2/e-ans/29/body.html;

Woordenboeken

Corpora en lexica

Overige bronnen