Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
5.9.3.2.v Het gebruik van iets, niets, wat, het een of ander, (het) een en ander
Verder lezen
1
De onbepaalde voornaamwoorden iets, niets, wat (met enkele hieronder te vermelden nevenvormen) en de equivalenten het een of ander en (het) een en ander worden zelfstandig gebruikt en verwijzen naar zaken, eventueel ook naar dieren (zie voorbeeld 3).
2a
De betekenis van iets (specifiek of niet-specifiek onbepaald, categoriaal c.q. generiek) en de verhouding tussen iets en niets lopen parallel met die van iemand respectievelijk die tussen iemand en niemand (zie i). Voorbeelden van de verschillende betekenissen:
1Zou hij iets voor ons meebrengen? (niet-specifiek)
2Er moet eindelijk eens iets gebeuren. (niet-specifiek)
3Daar kruipt iets over de weg. (niet-specifiek)
4Ik heb iets gevonden. (specifiek)
5Iets is waar of niet waar. (generiek)
6Ik heb iets vergeten mee te brengen. (specifiek)
7Ik heb vergeten iets mee te brengen. (niet-specifiek)
(Zie voor de laatste twee voorbeelden ook [18.5.4.16].)
2b
Het voornaamwoord niets is de negatieve vorm van het niet-specifieke iets. Het specifieke iets versmelt nooit met de negatie niet. Vergelijk:
8Je hebt me iets niet verteld.
9Je hebt me niets verteld.
Zin 8 is wat de betekenis betreft gelijk aan:
10Je hebt me één ding niet verteld.
11Je hebt me één ding verzwegen.
Zin 9 aan:
12Je hebt me geen enkel ding verteld.
13Je hebt me alles verzwegen.
Uit de laatste zin blijkt dat niets naar de betekenis ook op te vatten is als de negatieve tegenhanger van alles.
Voor het gebruik van niets en/of niet iets: zie [29.4.3].
2c
De voornaamwoorden iets en niets kunnen een genitiefvorm van een adjectief als nabepaling hebben ((n)iets beters) [6.4.2.1].
De combinaties van voorzetsels met de besproken voornaamwoorden kunnen vervangen worden door de corresponderende voornaamwoordelijke bijwoorden. Daarin krijgen de voornaamwoorden de vormen ergens (voor iets) of nergens (voor niets) [8.7.3/1a].
De combinatie zo iets (ook in één woord geschreven: zoiets) betekent 'een dergelijke zaak', bijv.:
14Hoe heb je zoiets kunnen doen?
15Ik heb nooit met zo iets te maken gehad.
2d
Als nevenvorm van niets komen voor:
  • niks, dat vooral in gesproken taal voorkomt en alle functies van niets kan vervullen;
  • niemendal, dat altijd enige nadruk heeft, geen genitivische nabepaling kan krijgen en in het algemeen beperkt in gebruik is;
  • niet, dat alleen voorkomt in een vaste uitdrukking als om niet ('gratis'), in tenietdoen en in het spreekwoord:
    16Als niet komt tot iet, kent iet zichzelve niet.
Als nevenvormen van iets komen voor: iet (alleen in het zojuist geciteerde spreekwoord) en wat.
Opmerking
Verdieping
Opmerking
Het woord iets kan, evenals wat , ietwat en enkele andere synoniemen ook de functie van een bijwoord vervullen(zie 15.3.1.1, sectie 4).
3
Het zelfstandige onbepaalde voornaamwoord wat kan de meeste, maar niet alle functies van iets vervullen. Enkele voorbeelden:
17Heb je nu al wat van Dostojewski gelezen?
18Ik moest toch wat zeggen.
19Er beweegt wat in het struikgewas.
20Ze heeft me wat laten zien.
21Zing eens wat anders.
22Ik heb wat luchtigs aangetrokken.
23't Is me wat moois!
(In de laatste zin - een vaste uitdrukking - kan wat niet door iets worden vervangen.)
Het gebruik van wat verschilt op een aantal punten van dat van iets. De verschillen zijn met name de volgende.
  • Wat kan niet op de eerste zinsplaats staan. Vergelijk:
    24aEr zal mij wel wat ontgaan.
    b Wat zal mij wel ontgaan.uitgesloten
    cIets zal mij wel ontgaan.
  • Wat kan niet gemakkelijk met niet gecombineerd worden. Vergelijk:
    25Ik zal er toch wel wat van begrijpen.
    26aIk zal er wel weer wat niet van begrijpen.twijfelachtig
    bIk zal er wel weer iets niet van begrijpen.
  • Wat kan moeilijk als antecedent van een betrekkelijk voornaamwoord fungeren:
    27aGeef eens wat dat/wat je moeilijk kunt missen.twijfelachtig
    bGeef eens iets wat/dat je moeilijk kunt missen.
  • Wat is niet of moeilijk te gebruiken na een voorzetsel:
    28aIk zit met wat.twijfelachtig
    bIk zit met iets.
    29aZit je op wat te wachten?uitgesloten
    bZit je op iets te wachten?
    Voor wat met de betekenis 'enkele': zie vi 4.
    Opmerking
    Verdieping
    Opmerking
    Soms wordt iets gebruikt als substantief, altijd met een, bijv.: een onstoffelijk iets, een fantastisch iets.
4
De groep het een of ander kan op dezelfde manier gebruikt worden als het niet-specifiek onbepaalde iets. Voorbeelden:
30Het een of ander zal me wel weer ontgaan.
31Hij stak het een of ander in zijn zak, ik kon niet zien wat.
Met specifiek onbepaalde betekenis komt het een of ander niet voor:
32Ik heb hem net het een of ander geschreven wat hem zeker zal interesseren.uitgesloten
De groep (het) een en ander kan allereerst op dezelfde manier gebruikt worden als het specifiek onbepaalde iets. Voorbeelden:
33Er is me helaas (het) een en ander ontgaan.
34Hij had wel (het) een en ander in zijn zakken, dat zag ik toen hij ze leeg maakte.
35Ik heb hem net het een en ander geschreven wat hem zeker zal interesseren.
Uit voorbeeld 33 blijkt dat het niet de functie heeft de bepaaldheid van de constituent aan te duiden: het een en ander kan gebruikt worden als onderwerp in een zin met het presentatieve er . Een ander voorbeeld:
36Er is (het) een en ander gebeurd sinds jouw vertrek.
Wat de betekenis betreft kan opgemerkt worden, dat (het) een en ander bij voorkeur gebruikt wordt als het om een min of meer groot aantal zaken, gebeurtenissen enz. gaat. In voorbeeld 36 zou iets de indruk wekken dat er maar één noemenswaardige gebeurtenis heeft plaatsgevonden; (het) een en ander doet denken aan een reeks. Zie ook voorbeeld 34.
Een typische gebruikswijze van (het) een en ander (bij voorkeur zonder het, vooral in geschreven taal) wordt geïllustreerd door de volgende twee voorbeelden. De groep (het) een en ander verwijst op een enigszins vage manier; het is dan niet door iets te vervangen (wel door een aanwijzend voornaamwoord, bijv. dit of dat). Voorbeelden:
37In Spanje spelen zich verontrustende taferelen af. Een en ander heeft te maken met de frustraties in de legertop.
38Over pronominale problemen is reeds heel wat geschreven. Een en ander zal behandeld worden in de colleges over semantiek.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997
    Interessante links