Nederlandse adposities kunnen niet zomaar een voornaamwoord als complement hebben. Dat gaat wel met voornaamwoorden die naar personen verwijzen, zoals in aan mij of met iemand. Maar voornaamwoorden die naar 'dingen' verwijzen, kunnen vaak niet als complement van een adpositie fungeren. Het persoonlijke voornaamwoord het, bijvoorbeeld, is niet geschikt als complement van een voorzetsel: om terug te verwijzen naar het gebouw in (1a) (het huis naast het gebouw) bijvoorbeeld, wordt niet het gebruikt als complement van naast (zie 1b), maar het voornaamwoordelijk bijwoord er, dat voorafgaat aan de adpositie naast (zie 1a).

Ook in (1c) wordt het voornaamwoordelijk bijwoord er gebruikt om terug te verwijzen naar een 'ding', of 'dingen' in dit geval, namelijk oude kleren. Een persoonlijk voornaamwoord als ze, dat in principe naar dingen kan terugverwijzen, is na het voorzetsel over ook geen optie (zie 1d). Omdat het voornaamwoordelijk bijwoord er een vergelijkbare functie vervult als de persoonlijke voornaamwoorden ze en het, wordt er het persoonlijk voornaamwoordelijk bijwoord genoemd.

Hier en daar worden aanwijzende voornaamwoordelijke bijwoorden genoemd, vanwege hun 'correspondentie' met de aanwijzende voornaamwoorden deze en dit (in het geval van hier) en die en dat (in het geval van daar). Hier in (2a) verwijst bijvoorbeeld terug naar een gekostumeerde voetbalwedstrijd; het aanwijzend voornaamwoord deze (zie 2b) is in dit geval niet mogelijk. En daar in (2c) verwijst terug naar greppels; de combinatie achter die wordt hiervoor niet gebruikt (zie 2d).

Waar kan fungeren als betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord, zoals in (3a) en (3c), en als vragend voornaamwoordelijk bijwoord, zoals in (4a) en (4c). In (3a) verwijst waar naar het huisje; het betrekkelijk voornaamwoord hetwelk, vroeger gangbaar in het Nederlands, komt in het hedendaagse taalgebruik vrijwel niet meer voor. In (3c) vinden we het betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord waar met een ingesloten antecedent; het is niet mogelijk om in plaats daarvan het voorzetsel in gevolgd door wat te gebruiken.

De voorbeelden in (4) laten zien dat in België het vragend voornaamwoordelijk bijwoord (waar) niet de enige mogelijkheid is bij een adpositie. Naast combinaties als waaraan en waarover komt in vragen ook het vragend voornaamwoord wat voor als complement van een voorzetsel: aan wat en over wat:

In het hele taalgebied is het overigens mogelijk om vragen te stellen als in (i), waarmee verzocht wordt om herhaling of uitleg van iets dat al gezegd. Ze bestaan uit een voorzetsel gevolgd door een sterk beklemtoond vragend voornaamwoord.

ia,,Wat vindt u van straatinterviews?'' ,,Van wat?'' ,,Van straatinterviews!''

bIk vond al snel een remedie tegen ‘stemsmet’. Tegen wat?

cVele webpagina’s later vroeg ik me af waarom er eigenlijk nooit een Hollywoodfilm is gemaakt over de Haymarket-affaire. Over wat?

Maar ook in dit soort echovragen is het voornaamwoordelijk bijwoord mogelijk, zoals in (ii):

iiDat betekent dat zo'n vierhonderdduizend mensen het de moeite waard moeten vinden om mee te praten over het ROA. Waarover? Over het ROA.

Ook als iets impliciet gelaten wordt, kan zo'n vraag om opheldering vragen. In die gevallen zien we ook beide mogelijkheden: voorzetsel en vragend voornaamwoord wat, zoals in (iii), en vragend voornaamwoordelijk bijwoord waar gevolgd door een adpositie, zoals in (iv).

iiiaDaarom zijn we op zoek naar verzamelaars. Van wat?

bGeert zei dat de fractie unaniem had ingestemd. Met wat?

c[T]egelijkertijd beschermen ze zichzelf. Tegen wat?

ivaEn je moet kunnen dromen. Waarvan? Van muziek natuurlijk.

bHet was mijn schoonzus uit Zambia, ze wou de eerste zijn om me te feliciteren. 'Waarmee? vroeg ik haar domweg.

cIk ging met ze praten en ik merkte: ze zetten zich gewoon af.' Waartegen? 'Tegen alles wat westers is.

De onbepaalde voornaamwoordelijke bijwoorden ergens, nergens en overal, ten slotte, corresponderen met de onbepaalde voornaamwoorden iets, niets en alles. Ergens, nergens en overal verschillen op twee manieren van de andere voornaamwoordelijke bijwoorden. Ten eerste worden ze altijd los geschreven van de adpositie waarmee ze een constituent vormen, zoals in (5). Een tweede verschil is dat de combinatie van een adpositie en een onbepaald voornaamwoord in deze gevallen vaak wel degelijk mogelijk is, zie het gebruik van in iets, voor niets en op alles in (6).

Het is echter niet zo dat onbepaalde voornaamwoordelijke bijwoorden en onbepaalde voornaamwoorden altijd maar vrijelijk door elkaar gebruikt kunnen worden. We geven hiervan een aantal voorbeelden.

Allereerst, als het onbepaald voornaamwoordelijke bijwoord niet als 'ding' wordt opgevat, maar echt als plaats, zoals in de richtingsbepalingen in (7a) en (8a), is het onbepaald voornaamwoord geen alternatief, zoals in (7b) en (8b).

Ten tweede zijn er voorbeelden waarbij de twee varianten heel duidelijk van betekenis verschillen en dus niet inwisselbaar zijn, zoals in (9) en (10).

(iiia) en (iiib) bijvoorbeeld verschillen in of er wel of geen straf uitgedeeld is. In (9a) met het onbepaald voornaamwoordelijk bijwoord nergens, is er níet gestraft: er was niets waarvoor de betrokkenen gestraft werden. In (9b) daarentegen, met het onbepaald voornaamwoord niets, is er wél gestraft, alleen bleek die straf achteraf ten onrechte. Eenzelfde soort betekenisverschil zien we in (10): in (10a) met nergens zijn er géén zorgen over wat dan ook, terwijl er in (10b) met niets wél zorgen zijn, zij het ten onrechte.

In sommige vaste uitdrukkingen is ofwel alleen het onbepaald voornaamwoord, ofwel alleen het voornaamwoordelijk bijwoord mogelijk. Niet voor niets bijvoorbeeld kan alleen met het onbepaald voornaamwoord niets (11a), en niet met het onbepaald voornaamwoordelijk bijwoord nergens (11b). En andersom heeft de uitdrukking nergens voor nodig (zijn) in het Nederlandse Nederlands geen alternatief met niets (zie (12), een zin die in het NN uitgesloten is).

Het zou kunnen dat de mogelijkheden in België hier iets ruimer zijn, vergelijk de volgende voorbeelden met voor niets nodig uit het Corpus Hedendaags Nederlands:

iaAlcohol was inderdaad voor niets nodig. in BN Deze vorm komt geregeld voor in standaardtalige contexten in het Belgisch-Nederlands en kan als deel van de standaardtaal worden beschouwd. Belgisch-Nederlands

bIk begrijp niet dat voor dergelijke situaties alle kabinetten van de Commissie hun zeg moeten doen. Dat is voor niets nodig  en tegen alle regels van efficiënt werken. in BN Deze vorm komt geregeld voor in standaardtalige contexten in het Belgisch-Nederlands en kan als deel van de standaardtaal worden beschouwd. Belgisch-Nederlands

Als het voornaamwoord iets of niets, ten slotte, gevolgd wordt door een nabepaling als nieuws, moois, bijzonders, dergelijks of vreemds, zoals in (13), dan is het voornaamwoordelijk bijwoord ergens of nergens geen alternatief. Een uitzondering is de nabepaling anders: naast bijvoorbeeld voor iets anders vinden we ook ergens anders voor (zie viii).

Hetzelfde zien we bij onbepaalde voornaamwoorden die gevolgd worden door een betrekkelijke bijzin met dat of wat, zoals in (15)-(17). Ook dan zijn de voornaamwoordelijke bijwoorden geen alternatief.