12.5.2.2.10 Het achtervoegsel -isch
Het achtervoegsel -isch wordt gebruikt om adjectieven af te leiden
van (meestal uitheemse) substantieven. In adjectieven als
afgodisch en
wettisch treedt het op met
een inheems basiswoord. Het draagt zelf geen klemtoon, maar de klemtoon van het
basiswoord verschuift naar de laatste lettergreep voor het suffix.
Hoewel -isch aan het Duits is ontleend, gedraagt
het zich in dat opzicht niet als een uitheems suffix, dat immers zelf de
hoofdklemtoon van het woord draagt.
In het Duits werd het gebruikt om Romaanse leenwoorden aan te passen aan
het Duits. Zie Heynderickx & Van Marle (1994).
De algemene betekenisbijdrage van dit suffix is ‘betrekking hebbend op’. Het wordt ook gebruikt
om geografische adjectieven zoals
Belgisch af te leiden.
Voorbeelden zijn:
Tabel 1. Adjectieven op -isch
basiswoord | adjectief op -isch |
álgebra | algebrá-isch |
despóót | despót-isch |
dialéct | dialéct-isch |
Rús | Rúss-isch |
symbóól | symból-isch |
telefóón | telefón-isch |
Het basiswoord kan allerlei vormen van allomorfie vertonen, die bij uitheemse basiswoorden een weerspiegeling vormen van de allomorfie
van deze woorden in de taal van oorsprong.
Tabel 2. Allomorfie in het basiswoord van adjectieven op -isch
basiswoord | allomorf | afgeleid adjectief |
afgod | afgood- | afgod-isch |
alcohol | alcohool- | alcohol-isch |
alfabet | alfabeet- | alfabet-isch |
Bourgondië | Bourgond- | Bourgond-isch |
chaos | chaoot- | chaoti-isch |
hypothese | hypotheet- | hypothet-isch |
Napoleon | Napoleont- | Napoleont-isch |
Plato | Platoon- | Platon-isch |
probleem | problemaat- | problemat-isch |
reuma | reumaat- | reumat-isch |
In veel gevallen is het basiswoord niet in zijn geheel onderdeel van het afgeleide adjectief. Dit geldt bijvoorbeeld voor het adjectief kritisch dat correspondeert met het substantief kritiek. We kunnen deze relatie interpreteren als een geval van vervanging van een suffix door een ander. We zien dit type relatie tussen een substantief en een adjectief op -isch in bijvoorbeeld de volgende gevallen:
Tabel 3. Suffixvervanging bij adjectieven op -isch
substantief | adjectief op –isch |
cycl-us | cycl-isch |
ep-os | ep-isch |
eth-iek | eth-isch |
fall-us | fall-isch |
log-ica | log-isch |
morfolog-ie | morfolog-isch |
Socrat-es | Socrat-isch |
semant-iek | semant-isch |
Er zijn echter ook adjectieven op -isch waarvoor geen basiswoord valt aan te wijzen, zoals:
1archaïsch, chronisch, drastisch, etnisch, hippisch, sporadisch
Substantieven op -ist lenen zich gemakkelijk voor suffigering met
-isch zoals:
Tabel 4. Adjectieven op -istisch
substantief | adjectief |
calvin-ist | calvin-ist-isch |
commun-ist | commun-ist-isch |
fasc-ist | fasc-ist-isch |
real-ist | real-ist-isch |
Deze nauwe relatie tussen -ist en -isch heeft geresulteerd in adjectieven als amateuristisch en humoristisch, die rechtstreeks zijn afgeleid van amateur en humor met behulp van de suffixreeks -istisch.
Afleiding of correspondentie?
Verdieping
Afleiding of correspondentie?
Bij adjectieven op -isch is het niet altijd duidelijk of we moeten
spreken van een afleidingsrelatie met een basiswoord, of van slechts een
correspondentierelatie met een ander woord. Vaak zien we een reeks
corresponderende woorden op -isch, -ist, en -isme,
waarbij geen sprake is van een eenduidige afleidingsrelatie op basis van
de betekenis. Soms is een van de drie corresponderende vormen niet
beschikbaar:
icalvinisme / calvinist / calvinistisch
communisme / communist / communistisch
fascisme / fascist / fascistisch
fatalisme / fatalist / fatalistisch
*linguïsme / linguïst / linguïstisch
mentalisme /mentalist / mentalistisch
nazisme / *nazist / nazistisch
vandalisme / *vandalist / vandalistisch
Deze woorden zijn aan elkaar gerelateerd, maar dit houdt niet automatisch in dat de een van de ander afgeleid is. Vergelijkbare woordfamilies zijn:
iifonologie / fonoloog /
fonologisch
morfologie / morfoloog /
morfologisch
psychologie /psycholoog /
psychologisch
theologie / theoloog /
theologisch
Adjectieven op -logisch worden soms gebruikt in plaats van het corresponderende adjectief op -isch. Zo spreekt men wel van psychologische problemen waar eigenlijk psychische problemen zijn bedoeld. Hetzelfde gebruik is te zien in het spreken van taalkundige verschijnselen, waar talige verschijnselen zijn bedoeld.
Verder lezen
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | juni 2022 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html; |