Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
12.5.2.2.10 Het achtervoegsel -isch
Het achtervoegsel -isch wordt gebruikt om adjectieven af te leiden van (meestal uitheemse) substantieven. In adjectieven als afgodisch en wettisch treedt het op met een inheems basiswoord. Het draagt zelf geen klemtoon, maar de klemtoon van het basiswoord verschuift naar de laatste lettergreep voor het suffix. Hoewel -isch aan het Duits is ontleend, gedraagt het zich in dat opzicht niet als een uitheems suffix, dat immers zelf de hoofdklemtoon van het woord draagt.
In het Duits werd het gebruikt om Romaanse leenwoorden aan te passen aan het Duits. Zie Heynderickx & Van Marle (1994).
De algemene betekenisbijdrage van dit suffix is ‘betrekking hebbend op’. Het wordt ook gebruikt om geografische adjectieven zoals Belgisch af te leiden. Voorbeelden zijn:
Tabel 1. Adjectieven op -isch
basiswoord adjectief op -isch
álgebra algebrá-isch
despóót despót-isch
dialéct dialéct-isch
Rús Rúss-isch
symbóól symból-isch
telefóón telefón-isch
Het basiswoord kan allerlei vormen van allomorfie vertonen, die bij uitheemse basiswoorden een weerspiegeling vormen van de allomorfie van deze woorden in de taal van oorsprong.
Tabel 2. Allomorfie in het basiswoord van adjectieven op -isch
basiswoord allomorf afgeleid adjectief
afgod afgood- afgod-isch
alcohol alcohool- alcohol-isch
alfabet alfabeet- alfabet-isch
Bourgondië Bourgond- Bourgond-isch
chaos chaoot- chaoti-isch
hypothese hypotheet- hypothet-isch
Napoleon Napoleont- Napoleont-isch
Plato Platoon- Platon-isch
probleem problemaat- problemat-isch
reuma reumaat- reumat-isch
In veel gevallen is het basiswoord niet in zijn geheel onderdeel van het afgeleide adjectief. Dit geldt bijvoorbeeld voor het adjectief kritisch dat correspondeert met het substantief kritiek. We kunnen deze relatie interpreteren als een geval van vervanging van een suffix door een ander. We zien dit type relatie tussen een substantief en een adjectief op -isch in bijvoorbeeld de volgende gevallen:
Tabel 3. Suffixvervanging bij adjectieven op -isch
substantief adjectief op –isch
cycl-us cycl-isch
ep-os ep-isch
eth-iek eth-isch
fall-us fall-isch
log-ica log-isch
morfolog-ie morfolog-isch
Socrat-es Socrat-isch
semant-iek semant-isch
Er zijn echter ook adjectieven op -isch waarvoor geen basiswoord valt aan te wijzen, zoals:
1archaïsch, chronisch, drastisch, etnisch, hippisch, sporadisch
Substantieven op -ist lenen zich gemakkelijk voor suffigering met -isch zoals:
Tabel 4. Adjectieven op -istisch
substantief adjectief
calvin-ist calvin-ist-isch
commun-ist commun-ist-isch
fasc-ist fasc-ist-isch
real-ist real-ist-isch
Deze nauwe relatie tussen -ist en -isch heeft geresulteerd in adjectieven als amateuristisch en humoristisch, die rechtstreeks zijn afgeleid van amateur en humor met behulp van de suffixreeks -istisch.
Afleiding of correspondentie?
Verdieping
Afleiding of correspondentie?
Bij adjectieven op -isch is het niet altijd duidelijk of we moeten spreken van een afleidingsrelatie met een basiswoord, of van slechts een correspondentierelatie met een ander woord. Vaak zien we een reeks corresponderende woorden op -isch, -ist, en -isme, waarbij geen sprake is van een eenduidige afleidingsrelatie op basis van de betekenis. Soms is een van de drie corresponderende vormen niet beschikbaar:
icalvinisme / calvinist / calvinistisch
communisme / communist / communistisch
fascisme / fascist / fascistisch
fatalisme / fatalist / fatalistisch
*linguïsme / linguïst / linguïstisch
mentalisme /mentalist / mentalistisch
nazisme / *nazist / nazistisch
vandalisme / *vandalist / vandalistisch
Deze woorden zijn aan elkaar gerelateerd, maar dit houdt niet automatisch in dat de een van de ander afgeleid is. Vergelijkbare woordfamilies zijn:
iifonologie / fonoloog / fonologisch
morfologie / morfoloog / morfologisch
psychologie /psycholoog / psychologisch
theologie / theoloog / theologisch
Adjectieven op -logisch worden soms gebruikt in plaats van het corresponderende adjectief op -isch. Zo spreekt men wel van psychologische problemen waar eigenlijk psychische problemen zijn bedoeld. Hetzelfde gebruik is te zien in het spreken van taalkundige verschijnselen, waar talige verschijnselen zijn bedoeld.
Verder lezen
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Geert Booij juni 2022
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html;
    Interessante links