Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
9.3.2 Betekenisverschillen tussen omzetsels, achterzetsels en voorzetsels
Hoe verschillen omzetsels qua betekenis van voorzetsels en achterzetsels? Omzetsels bestaan uit combinaties van adposities die ook als 'enkele' adpositie kunnen voorkomen, namelijk als voorzetsel, achterzetsel of partikel. Zo komen voor en langs bijvoorbeeld niet alleen als omzetsel voor, zoals in (1a), maar ook als voorzetsel, zoals in (1b) en (1c), en langs ook als achterzetsel, zoals in (1d).
1aDe planeet Venus schoof vanmorgen voor de zon langs.
bZijn hoofd wiegde zachtjes, een vochtige waas schoof voor zijn ogen, zijn onderlip trilde lichtjes.
cEen rode ballon met een mandje eronder schuift langs de horizon, over de spitse kruinen van een rijtje bladerloze populieren.
dAlle vreugden van mijn leven zitten in ... de wolken die uit het zuiden het luchtruim langs schuiven.
Naar de betekenis van voorzetsel en achterzetsels is meer onderzoek gedaan dan naar de betekenis van omzetsels. Daarom weten we meer over de betekenisverschillen tussen voorzetsels en achterzetsels dan over hoe omzetsels daar weer van verschillen. We beperken ons hier daarom tot een paar voorbeelden en opmerkingen.
Verder lezen
Voor ... langs
Bij de voorbeelden in (1) hierboven zijn de betekenisverschillen tussen het omzetsel, het voorzetsel en het achterzetsel vrij duidelijk. In het omzetsel dragen zowel voor als langs iets eigens bij: langs geeft de beweging van de ene naar de andere kant van het referentieobject de zon aan; voor drukt uit waar die beweging plaatsvindt, namelijk aan de kant van de zon die wij vanaf de aarde kunnen zien. In (1b), met het voorzetsel voor, interpreteren we die plaats als het eindpunt van de beweging; de waas schuift er niet langs, maar eindigt ervoor. En in het poëtische voorbeeld (1d), met het achterzetsel langs, is de beweging van de ene naar de andere kant van het (voor de spreker zichtbare gedeelte van het) luchtruim, zonder dat er gespecificeerd wordt dat die wolken ervoorlangs gaan. Het voorzetsel langs in (1c) specificeert slechts dat de beweging zich in elk geval een stukje parallel aan de horizon voltrekt, zonder de specificatie dat dat van de ene naar de andere kant van de horizon is.
Vergelijkbaar duidelijke verschillen met voorzetsels en achterzetsels vinden we bij de andere omzetsels met langs als laatste element: achter ... langs, boven ... langs en onder ... langs. Hetzelfde geldt voor combinaties die eindigen met om (achter ... om en buiten ... om), sommige combinaties die eindigen op uit (zoals tussen ... uit en onder ... uit) en combinaties van een locatief voorzetsel en vandaan als laatste element (achter ... vandaan, voor ... vandaan en tussen ... vandaan).
Uit ... vandaan
In sommige gevallen liggen de betekenissen van omzetsels, voorzetsels en achterzetsels heel dicht bij elkaar. We zien dat bijvoorbeeld in (2), waarin we ook een omzetsel met vandaan vinden, maar dan gecombineerd met het directionele voorzetsel uit. Het omzetsel uit ... vandaan, het voorzetsel uit en het achterzetsel uit leggen in (2) weliswaar hun eigen accenten, maar de verschillen zijn zo subtiel dat de drie vormen ogenschijnlijk door elkaar heen gebruikt kunnen worden.
2a[H]ij kwam steenkoud uit dat water vandaan.
bHij kwam uit het water en ging snel kijken waar de jongens waren.
cBont en blauw kwamen ze het water uit.
Tussen ... in en tegen ... aan
Voorbeeldparen met vergelijkbare subtiele verschillen vinden we in (3), waarin tussen ... in en het voorzetsel tussen schijnbaar inwisselbaar zijn, net als tegen ... aan en het voorzetsel tegen.
3aJules, de arrangeur, zat tussen Patrick en mij in om te vertalen.
bEen onvergetelijke avond, want ik zat tussen Bobby Charlton en Alex Ferguson, die me honderduit vertelde over het jeugdbeleid.
cHarold leunde tegen een boom aan als een gebroken ‘man’.
dTwee mannen  leunen tegen een boom en trekken strepen in het witte grind.
Toch zijn dat soort gevallen van inwisselbaarheid schaars. Tussen ... in bijvoorbeeld lijkt een preciezere positie aan te geven dan tussen, namelijk op een plek in het midden tussen twee of meer dingen of personen. Bij het voorzetsel tussen kan die positie veel meer verspreid zijn: de cocaïne in (4a) hoeft niet per se ergens in het midden van de spullen te zitten, maar kan zich op verschillende plekken bevinden. En in de bijwoordelijke bepaling van tijd in (4b) is alleen tussen mogelijk, niet het omzetsel, net als in het niet-ruimtelijke en niet-temporele gebruik van tussen in (4c).
4aDe cocaïne zat tussen de spullen.
bZijn winst bedroeg tussen 2010 en 2012 ruim tweehonderdduizend euro.
cMaar als ik moet kiezen tussen verhuizen of mijn honden, dan blijf ik liever hier.
Over ... heen
Ook combinaties die eindigen op heen kunnen soms in heel vergelijkbare contexten voorkomen, zoals in (5). Daarin beschrijven de omzetsel-, voorzetsel- en achterzetselconstituent elk een pad ten opzichte van het referentieobject, een brug. In het geval van het omzetsel over ... heen (in 5a) en het achterzetsel over (in 5c) is dat een pad dat van de ene naar de andere kant van de brug gaat. Het voorzetsel over drukt ook een pad uit, maar dat hoeft niet per se van de ene naar de andere kant van de brug te gaan.
5aAls een ingenieur zegt dat er een kans is van 10 procent dat zijn brug instort, dan rijdt niemand toch over die brug heen?
bWe liepen over de brug terwijl naast ons het autoverkeer raasde.
cBedwelmd door alle indrukken fiets ik om half drie de Erasmusbrug over.
Andere voorbeelden laten zien dat er ook verschillen zijn tussen het omzetsel over ... heen en het achterzetsel over. Zo kan met het achterzetsel over een pad beschreven worden van de ene naar de andere kant van de rivier waarbij de beweger in het water ligt; het omzetsel over ... heen klinkt vreemd in die context; net als het voorzetsel beschrijft het een pad dat boven het referentieobject langs gaat.
6a[A]an het eind van de film zwemt hij de brede rivier over.
bAan het eind van de film zwemt hij over de brede rivier heen.twijfelachtig
Ook kunnen omzetsels en voorzetsels gemakkelijker dan achterzetsels voorkomen met een werkwoord dat geen beweging uitdrukt. We zien dat bijvoorbeeld bij hangen, dat een uitgestrekte locatie impliceert, en bij kijken, met een geïmpliceerde blikrichting:
Andere achterzetsels dan over kunnen overigens wél met kijken voor komen, zoals rond in voorbeeld (8a). En vergelijk ook:
iZe keek doodsbang de zaal in.
7a[De steaks] waren zo groot dat ze over je bord heen hingen.
bDaar werd een rog geserveerd die de randen van je bord over hing.uitgesloten
c[D]aar werd [...] een rog geserveerd die over de randen van je bord hing.
8aVan Schendelen kijkt over zijn bril geamuseerd de zaal rond.
bVan Schendelen kijkt zijn bril over.uitgesloten
cHet meisje [...] keek over haar zonnebril heen achterom en trok toen naar mij haar wenkbrauwen op.
Van ... af en van ... uit
Er zijn (samengestelde) voorzetsels die zich hebben ontwikkeld uit omzetsels. Dit geldt voor tegenover, dat in het hedendaagse Nederlands alleen maar als voorzetsel gebruikt kan worden; er is geen omzetsel tegen … over meer. Ook doorheen en langsheen, die in België als voorzetsel gebruikt worden, hebben zich ontwikkeld uit circumposities; in Nederland komen die samengestelde voorzetsels (nog) niet voor.
Ook vanaf en vanuit zijn voorbeelden van deze ontwikkeling. In het hedendaagse Nederlands bestaan die vormen naast de omzetsels van … af en van … uit, maar deze voorzetsels en omzetsels kunnen niet zomaar door elkaar gebruikt worden. We vinden wel heel vergelijkbare voorbeelden, zoals bijvoorbeeld in (9), maar daarbij moet opgemerkt worden dat de combinatie vanuit het westen in het moderne Nederlands veel gebruikelijker is dan van het westen uit.
9aVannacht wordt het van het westen uit overal zwaarbewolkt.
bZaterdag gaat de zon vanuit het westen overal flink schijnen.
In veel gevallen is alleen vanuit mogelijk: in (10), bijvoorbeeld, kunnen we het voorzetsel vanuit niet door het omzetsel van ... uit vervangen.
10aVanuit de kajuit ga je via een kleine wenteltrap omhoog naar het stuurhuis.
bHet takje wordt voor een camera rondgedraaid, zodat de camera het vanuit alle hoeken kan bekijken.
cMen snoept steeds vaker vanuit de gedachte dat men er recht op heeft.
In sommige combinaties is het omzetsel juist de enige mogelijkheid: voor het voorbeeld in (11), bijvoorbeeld, is het voorzetsel vanuit geen alternatief.
Misschien zijn in het Nederlands in Suriname de mogelijkheden hier ruimer. In het Corpus Hedendaags Nederlands komt één voorbeeld met vanuit binnen voor:
iHij vindt dat de daders niet vanuit binnen getipt zijn.
11De brand lijkt volgens de politie van binnen uit om zich heen te hebben gegrepen.
Ook in de combinatie met thuis of huis is het omzetsel van ... uit favoriet, al zien we, als we puur naar de frequenties kijken, hier ook wat interessante verschillen in het Nederlandse taalgebied, zie de tabel hieronder met gegevens uit het Corpus Hedendaags Nederlands.
Nederland België Suriname Totaal
van thuis uit 4 0,4% 274 64,3% 2 1,7% 280 18,1%
vanuit thuis 3 0,3% 1 0,2% 0 0,0% 4 0,3%
van huis uit 855 84,9% 150 35,2% 107 93,0% 1112 71,8%
vanuit huis 145 14,4% 1 0,2% 6 5,2% 152 9,8%
Totaal 1007 100% 426 100% 115 100% 1548 100%
De omzetselconstituent van thuis uit komen we met name tegen in België, zie voorbeeld (12a); in Nederland en Suriname lijkt die vrijwel niet voor te komen. De voorzetselconstituent vanuit thuis is in het hele taalgebied zeldzaam, maar zie een voorbeeld uit Nederland in (12b).
12aIk heb dat van thuis uit meegekregen. vooral in BN Deze vorm komt vooral voor in het Belgische Nederlands maar ook (heel) af en toe in andere variëteiten, en komt in die mate in standaardtalige contexten voor dat de variant volgens de redactie als deel van de standaardtaal kan worden beschouwd. Ook volgens Taaladvies.net  behoort de vorm tot de standaardtaal. Belgisch-Nederlands
bWerknemers mogen met ingang van 1 september ook structureel eenvijfde van hun werktijd vanuit thuis werken.
De omzetselconstituent van huis uit komt ook wel voor in België, maar niet zo vaak als van thuis uit. In Nederland en Suriname is van huis uit juist de vorm die verreweg het meeste voorkomt, zie bijvoorbeeld (13a). De voorzetselconstituent vanuit huis, zie (13b) is heel zeldzaam in België en Suriname, maar komt nog wel redelijk vaak in Nederland voor.
13aDe familie Otten is van huis uit een echte paardenfamilie.
bIk kon niet vanuit huis werken en was officieel arbeidsongeschikt. vooral in NN Deze vorm komt vooral voor in het Nederlandse Nederlands maar ook (heel) af en toe in andere variëteiten, en komt in die mate in standaardtalige contexten voor dat de variant volgens de redactie als deel van de standaardtaal kan worden beschouwd.
Geografische variatie vanuit (t)huis/van (t)huis uit werken en thuiswerken
Verdieping
Geografische variatie vanuit (t)huis/van (t)huis uit werken en thuiswerken
Onderstaande kaart toont de geografische variatie in het gebruik van de varianten van vanuit (t)huis/van (t)huis uit werken en thuiswerken. Het onderzoek werd uitgevoerd door Miet Ooms.
Tussen vanaf en van ... af kunnen we het volgende verschil observeren. Vanaf geeft een ruimtelijk of temporeel vertrekpunt aan, zoals in (14). Van … af daarentegen drukt een pad uit: in (15a) beweegt de referent van het onderwerp zich langs dat pad; in (15b) bevinden de acteurs zich aan het einde van een mentaal pad; in (15c) bevindt de zanger zich aan het einde van een pad dat hij net heeft afgelegd. In (14) is het niet mogelijk om het omzetsel van ... af te gebruiken, net zomin als we het omzetsel in (15) kunnen vervangen door het voorzetsel vanaf.
14aZe vertrekt vanaf station Meppel.
bAlle andere oud-leerlingen zijn welkom vanaf 15 uur.
15aZe liep van het podium af.
bDe acteurs staan op nog geen meter van je af.
cEenmaal van het podium af liet de zanger zich bijzonder fel uit.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Maaike Beliën januari 2021
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 9,../../data/archief/ans2/e-ans/09/body.html;
    Interessante links