9.3.2 Betekenisverschillen tussen omzetsels, achterzetsels en voorzetsels
Hoe verschillen omzetsels qua betekenis van voorzetsels en achterzetsels?
Omzetsels bestaan uit combinaties van adposities die ook als 'enkele' adpositie
kunnen voorkomen, namelijk als voorzetsel, achterzetsel of partikel. Zo komen
voor
en langs
bijvoorbeeld niet alleen als omzetsel voor, zoals in (1a), maar ook als
voorzetsel, zoals in (1b) en (1c), en langs ook als achterzetsel, zoals in
(1d).
Naar de betekenis van voorzetsel en achterzetsels is meer onderzoek gedaan dan
naar de betekenis van omzetsels. Daarom weten we meer over de betekenisverschillen tussen voorzetsels en
achterzetsels dan over hoe omzetsels daar weer van verschillen. We
beperken ons hier daarom tot een paar voorbeelden en opmerkingen.
Verder lezen
Voor
... langs
Bij de voorbeelden in (1) hierboven zijn de betekenisverschillen tussen het
omzetsel, het voorzetsel en het achterzetsel vrij duidelijk. In het omzetsel
dragen zowel voor als langs iets
eigens bij: langs geeft de beweging van de ene naar
de andere kant van het referentieobject de zon aan; voor drukt uit
waar die beweging plaatsvindt, namelijk aan de kant van de zon die wij vanaf de
aarde kunnen zien. In (1b), met het voorzetsel voor,
interpreteren we die plaats als het eindpunt van de beweging; de waas schuift er
niet langs, maar eindigt ervoor. En in het poëtische voorbeeld (1d), met het
achterzetsel langs, is de beweging van de ene naar de
andere kant van het (voor de spreker zichtbare gedeelte van het) luchtruim,
zonder dat er gespecificeerd wordt dat die wolken ervoorlangs gaan. Het
voorzetsel langs in (1c) specificeert slechts dat de
beweging zich in elk geval een stukje parallel aan de horizon
voltrekt, zonder de specificatie dat dat van de ene naar de andere kant van de
horizon is.
Vergelijkbaar duidelijke verschillen met voorzetsels en achterzetsels vinden we
bij de andere omzetsels met langs als laatste element: achter ...
langs, boven ... langs en onder ... langs.
Hetzelfde geldt voor combinaties die eindigen met om (achter ... om en
buiten ...
om), sommige combinaties die eindigen op uit (zoals
tussen ...
uit en onder ... uit) en combinaties van een
locatief voorzetsel en vandaan als laatste element
(achter ...
vandaan, voor ... vandaan en tussen ...
vandaan).
Uit ...
vandaan
In sommige gevallen liggen de betekenissen van omzetsels, voorzetsels en
achterzetsels heel dicht bij elkaar. We zien dat bijvoorbeeld in (2), waarin we
ook een omzetsel met vandaan vinden, maar dan gecombineerd
met het directionele voorzetsel uit. Het omzetsel uit ... vandaan,
het voorzetsel uit en het achterzetsel uit leggen in
(2) weliswaar hun eigen accenten, maar de verschillen zijn zo subtiel dat de
drie vormen ogenschijnlijk door elkaar heen gebruikt kunnen worden.
Tussen
... in en tegen ... aan
Voorbeeldparen met vergelijkbare subtiele verschillen vinden we in (3), waarin
tussen ...
in en het voorzetsel tussen
schijnbaar inwisselbaar zijn, net als tegen ... aan en het voorzetsel
tegen.
Toch zijn dat soort gevallen van inwisselbaarheid schaars. Tussen ... in
bijvoorbeeld lijkt een preciezere positie aan te geven dan tussen, namelijk
op een plek in het midden tussen twee of meer dingen of personen. Bij het
voorzetsel tussen kan die positie veel meer
verspreid zijn: de cocaïne in (4a) hoeft niet per se ergens in het midden van de
spullen te zitten, maar kan zich op verschillende plekken bevinden. En in de
bijwoordelijke bepaling van tijd in (4b) is alleen tussen mogelijk,
niet het omzetsel, net als in het niet-ruimtelijke en niet-temporele gebruik van
tussen
in (4c).
Over
... heen
Ook combinaties die eindigen op heen kunnen soms in heel
vergelijkbare contexten voorkomen, zoals in (5). Daarin beschrijven de
omzetsel-, voorzetsel- en achterzetselconstituent elk een pad ten opzichte van
het referentieobject, een brug. In het geval van het omzetsel over ... heen
(in 5a) en het achterzetsel over (in 5c) is dat een pad dat van
de ene naar de andere kant van de brug gaat. Het voorzetsel over drukt ook
een pad uit, maar dat hoeft niet per se van de ene naar de andere kant van de
brug te gaan.
Andere voorbeelden laten zien dat er ook verschillen zijn tussen het omzetsel
over ...
heen en het achterzetsel over. Zo kan met
het achterzetsel over een pad beschreven worden van de ene
naar de andere kant van de rivier waarbij de beweger in het water ligt; het
omzetsel over ...
heen klinkt vreemd in die context; net als het
voorzetsel beschrijft het een pad dat boven het referentieobject langs gaat.
Ook kunnen omzetsels en voorzetsels gemakkelijker dan achterzetsels voorkomen met
een werkwoord dat geen beweging uitdrukt. We zien dat bijvoorbeeld bij hangen, dat een
uitgestrekte locatie impliceert, en bij kijken, met een geïmpliceerde
blikrichting:
Andere achterzetsels dan over kunnen overigens wél met
kijken voor komen, zoals
rond in voorbeeld (8a). En
vergelijk ook:
iZe keek
doodsbang de zaal
in.
Van ...
af en van ... uit
Er zijn (samengestelde) voorzetsels die zich hebben ontwikkeld uit omzetsels. Dit
geldt voor tegenover, dat in het hedendaagse
Nederlands alleen maar als voorzetsel gebruikt kan worden; er is geen omzetsel
tegen …
over meer. Ook doorheen en langsheen, die
in België als voorzetsel gebruikt worden, hebben zich ontwikkeld uit
circumposities; in Nederland komen die samengestelde voorzetsels (nog) niet
voor.
Ook vanaf
en vanuit
zijn voorbeelden van deze ontwikkeling. In het hedendaagse Nederlands bestaan
die vormen naast de omzetsels van
… af en van … uit, maar deze voorzetsels en
omzetsels kunnen niet zomaar door elkaar gebruikt worden. We vinden wel heel
vergelijkbare voorbeelden, zoals bijvoorbeeld in (9), maar daarbij moet
opgemerkt worden dat de combinatie vanuit het westen in het moderne
Nederlands veel gebruikelijker is dan van het westen uit.
In veel gevallen is alleen vanuit mogelijk: in (10),
bijvoorbeeld, kunnen we het voorzetsel vanuit niet door het omzetsel
van ...
uit vervangen.
In sommige combinaties is het omzetsel juist de enige mogelijkheid: voor het
voorbeeld in (11), bijvoorbeeld, is het voorzetsel vanuit geen
alternatief.
Misschien zijn in het Nederlands in Suriname de mogelijkheden hier
ruimer. In het Corpus Hedendaags Nederlands komt één voorbeeld met
vanuit
binnen voor:
iHij vindt dat de
daders niet vanuit binnen getipt
zijn.
11De brand lijkt volgens de
politie van
binnen
uit om zich heen te hebben
gegrepen.
Ook in de combinatie met thuis of huis is
het omzetsel van ...
uit favoriet, al zien we, als we puur
naar de frequenties kijken, hier ook wat interessante verschillen in het
Nederlandse taalgebied, zie de tabel hieronder met gegevens uit het
Corpus Hedendaags Nederlands.
Nederland | België | Suriname | Totaal | |||||
van thuis uit | 4 | 0,4% | 274 | 64,3% | 2 | 1,7% | 280 | 18,1% |
vanuit thuis | 3 | 0,3% | 1 | 0,2% | 0 | 0,0% | 4 | 0,3% |
van huis uit | 855 | 84,9% | 150 | 35,2% | 107 | 93,0% | 1112 | 71,8% |
vanuit huis | 145 | 14,4% | 1 | 0,2% | 6 | 5,2% | 152 | 9,8% |
Totaal | 1007 | 100% | 426 | 100% | 115 | 100% | 1548 | 100% |
De omzetselconstituent van
thuis uit komen we met name tegen in België, zie
voorbeeld (12a); in Nederland en Suriname lijkt die vrijwel niet voor te komen.
De voorzetselconstituent vanuit
thuis is in het hele taalgebied zeldzaam, maar
zie een voorbeeld uit Nederland in (12b).
De omzetselconstituent van
huis uit komt ook wel voor in België, maar niet
zo vaak als van thuis
uit. In Nederland en Suriname is van huis uit
juist de vorm die verreweg het meeste voorkomt, zie bijvoorbeeld (13a). De
voorzetselconstituent vanuit
huis, zie (13b) is heel zeldzaam in België en
Suriname, maar komt nog wel redelijk vaak in Nederland voor.
Geografische variatie vanuit (t)huis/van (t)huis
uit werken en
thuiswerken
Verdieping
Geografische variatie vanuit (t)huis/van (t)huis
uit werken en
thuiswerken
Onderstaande kaart toont de geografische variatie in het gebruik van de
varianten van vanuit (t)huis/van (t)huis uit
werken en
thuiswerken. Het
onderzoek werd uitgevoerd door Miet Ooms.
Tussen vanaf en van ... af
kunnen we het volgende verschil observeren. Vanaf geeft een ruimtelijk of
temporeel vertrekpunt aan, zoals in (14). Van … af daarentegen drukt een pad
uit: in (15a) beweegt de referent van het onderwerp zich langs dat pad; in (15b)
bevinden de
acteurs zich aan het einde van een mentaal pad; in
(15c) bevindt de
zanger zich aan het einde van een pad dat hij net
heeft afgelegd. In (14) is het niet mogelijk om het omzetsel van ... af te
gebruiken, net zomin als we het omzetsel in (15) kunnen vervangen door het
voorzetsel vanaf.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Maaike Beliën | januari 2021 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 9,../../data/archief/ans2/e-ans/09/body.html; |