Van twee woorden, waarvan in ieder geval het rechterdeel een substantief is, kunnen door het proces van samenstelling nieuwe substantieven gevormd worden. We noemen dit nominale samenstellingen. Zo kan van voet en bal het woord voetbal gemaakt worden. Daarbij is het substantief bal het hoofd van de samenstelling. Dat hoofd is naar betekenis de kern van het woord. Een voetbal is bijvoorbeeld een soort bal, niet een soort voet. We noem dit soort samenstellingen endocentrisch omdat ze een hoofd bevatten dat de eigenschap van de gehele samenstelling bepaalt. Het hoofd bepaalt niet alleen de kernbetekenis, maar ook het genus en de meervoudsvorm. Vergelijk bijvoorbeeld:

Een samenstelling als eenoog duidt echter geen oog aan, maar een wezen met één oog. Naar betekenis is dit dus geen endocentrische, maar een exocentrische samenstelling. We zien dit ook aan het afwijkende genus van eenoog: het is een de-woord, terwijl oog een het-woord is.

In de woordgroep het voetbal zien we een andere betekenis van voetbal. Met deze woordgroep wordt een abstracte entiteit benoemd door middel van een concreet voorwerp: de wereld van het voetballen’. Dit is een geval van metonymie. Dergelijk metonymisch gebruik van samenstellingen vinden we ook veel in diernamen als roodborstje, waarbij de naam van een deel van het dier staat voor het dier als geheel.

De samenstellende delen van een samenstelling kunnen ook zelf weer een samenstelling zijn, zoals zaalvoetbal en voetbalveld. Samenstelling, althans substantivische, is dus potentieel een recursief proces. Ook kunnen de leden van een samenstelling zelf een afleiding zijn zoals in banket-bakker en overwinnings-roes.

Nominale samenstellingen bieden de taalgebruiker de mogelijkheid om een entiteit te benoemen. Ze helpen zo ook om relevante onderscheidingen te maken. Zo maken we met de samenstelling krentenbrood een onderscheid in broodsoorten: naast krentenbrood hebben we bijvoorbeeld ook rozijnenbrood, volkorenbrood en witbrood. Daarnaast kunnen samenstellingen ook ad hoc gebruikt worden. Wanneer iemand een brood in een tas stopt, kan hij dat een tasbrood noemen, maar een dergelijke samenstelling is een ad-hocformatie, en is niet bedoeld om een type brood te benoemen. Andere voorbeelden van een ad-hocsamenstelling zijn viaductvrouw ‘vrouw die met hoofd tegen viaduct is geslagen in open bus met als gevolg zware verwondingen’

Gebeurd in Utrecht, dagblad Metro 17.08.2011.

en parachutemoord.

Een in de Belgische media gebruikte term voor de moord op Els Van Doren  in België in 2006.

Samenstellingen worden ook gebruikt voor ‘framing’ , een situatie op een bepaalde manier representeren, zoals de samenstelling aanrechtsubsidie met de betekenis ‘fiscale tegemoetkoming voor niet buitenshuis werkende vrouwen’, die suggereert dat vrouwen zo aan huis gebonden worden, en Grootviroloog als benaming van de Belgische viroloog Van Ranst met de suggestie dat deze persoon naar grote macht streeft.

Zie bijvoorbeeld hln.be .

Bij een endocentrische samenstelling van het Nederlands staat het bepalende deel voorop. Dat eerste deel zegt iets naders over wat in het tweede deel, het hoofd, genoemd wordt. Het bepalende deel van de samenstelling krijgt meestal de hoofdklemtoon van het woord. Er zijn verschillende soorten linkerdelen, die in Tabel 2 worden getoond. Deze worden deels hieronder en in de subparagrafen verder besproken.