ANS | 7.1.4 Het getal van maat- en tijdsaanduidende substantieven na hoofdtelwoorden

7.1.4 Het getal van maat- en tijdsaanduidende substantieven na hoofdtelwoorden

Substantieven die volgen op een hoofdtelwoord en een eenheid uitdrukken, zoals gram, meter en liter, blijven doorgaans in het enkelvoud staan. Het gaat hierbij om eenheden als gewicht, afmeting, hoeveelheid of volume, maar ook om de frequentie-aanduidende substantieven keer en maal, alsook het woord man (in de betekenis ‘personen’). Ook na de onbepaalde hoofdtelwoorden hoeveel, zoveel en tig staat dit type substantief doorgaans in het enkelvoud.

1De rijstplantjes zijn nog geen 50 centimeter hoog.

2Er werd 2380 kilo cocaïne in beslag genomen.

3Ik heb het ze wel honderd keer moeten uitleggen.

4Om hoeveel euro gaat het precies?

Op deze regel bestaan evenwel verschillende uitzonderingen, zoals in onderstaande voorbeelden:

5Hier worden wekelijks vele honderden kilo's gember tot sap geperst.

6Tien minuten later scoorde hij uit een hoekschop.

7Verwarm de oven voor op 180 graden.

Ook na beide volgt een substantief in het meervoud.

Hieronder bespreken we eerst de typen substantieven die na een telwoord in het enkelvoud staan, en daarna de typen die na een telwoord de meervoudsvorm krijgen.

Verder lezen

Substantieven in het enkelvoud

Afmeting

Onder ‘afmeting’ verstaan we onder andere lengte, breedte, hoogte, diepte, oppervlakte en inhoud. Voorbeelden van maataanduiders die een bepaalde afmeting weergeven zijn: alle eenheden op -meter (o.a. millimeter, centimeter, decimeter, meter, kilometer), vierkante meter, kubieke meter, alle eenheden op -liter (o.a. centiliter), are, hectare, en oude maateenheden zoals mud, duim, voet en el.

8Zo bepaalt het systeem hoeveel meter je in die twintig seconden hebt afgelegd en dus wat je snelheid is.

9Toen Van Aert op vier kilometer van de streep vertrok, ging Mathieu hem zoeken.

1030 miljoen. Zoveel liter geitenmelk wordt elk jaar in België geproduceerd.

11Een trein kan maar zestig containers van twintig voet meenemen.

In het Surinaams-Nederlands kunnen deze substantieven echter ook in het meervoud verschijnen:

Vergelijk ook met voorbeeldzin (30) hieronder.

12Ik betwijfel echt of de aannemer de grote dambreuk van ongeveer 12 meters zal kunnen herstellen. in SN Deze vorm komt geregeld voor in standaardtalige contexten in het Surinaamse Nederlands.

Snelheid

Eenheden van snelheid zijn meter per seconde (m/s) en kilometer per uur (km/u).

13Met een windsnelheid van 3 kilometer per uur kroop de storm naar het centrum.

De vooral in de scheepvaart gebruikte snelheidsaanduiding knoop staat wel in het meervoud na een hoofdtelwoord, bijvoorbeeld:

14Vanwege de efficiënte vorm van het schip zal de wind energie kunnen leveren voor een snelheid van 6 knopen.

Aantal

Substantieven die een precies aantal aanduiden zijn: dozijn (= 12), gros (= 12 dozijn = 144) en paar (= 2). Deze substantieven staan in het enkelvoud na een telwoord, bijvoorbeeld:

15In de staten Oregon, Californië en Washington woeden twee dozijn branden.

16Als je honderd gros bestelt, rekenen ze een te hoge prijs. Neem steeds duizend gros tegelijk.

17Watersalamanders hebben meestal een lange staart en twee paar poten die even lang zijn.

Ook miljoen, miljard en biljoen kunnen opgevat worden als substantieven die een aantal aanduiden. Deze hoofdtelwoorden hebben namelijk een aantal substantivische kenmerken.

Dit is wellicht een restant van het feit dat deze woorden historisch gezien substantieven waren die zich pas later tot telwoorden hebben ontwikkeld; zie Van de Velde (2009: 99), Van der Horst (2014).

18Want hoeveel miljoen ze hem ook geven, het kan de schade die hij heeft opgelopen nooit vergoeden.

Ook procent en percent zijn voorbeelden van substantieven die een aantal aanduiden, bijvoorbeeld:

19De laatste kilometers zijn loodzwaar, met percentages van om en bij de tien procent.

Gewicht

Substantieven die het gewicht van iets aanduiden zijn: ons, gram, pond, kilo(gram) en ton.

20In zee zit ongeveer 35 gram zout per liter.

21Internationaal wordt aangeraden om iedere dag twee ons groenten en twee porties fruit te eten. vooral in NN Deze vorm komt vooral voor in het Nederlandse Nederlands.

22Ook voor de nieuwe torenspits zal 500 ton hout gebruikt worden.

Bedrag

Ook substantieven die geldbedragen aanduiden, staan doorgaans in het enkelvoud na een hoofdtelwoord. Voorbeelden van zulke substantieven zijn: cent, euro, ton, oudere munteenheden zoals centiem, frank, gulden, stuiver en (oude) buitenlandse munteenheden zoals mark, roebel, pond, etc.

23De prijs voor een liter diesel wordt met zes cent verhoogd.

24Aan het einde van het schooljaar kreeg ik een envelopje met honderd frank erin.

25Een werk van Vantongerloo ging voor bijna vijf ton van de hand.

Substantieven die verwijzen naar bepaalde munten of bankbiljetten

Dit gebruik komt voornamelijk voor in het Nederlands-Nederlands.

staan soms wel in het meervoud (bijv. twee tientjes), zie ook 7.1.3.2. Ook de munteenheid kroon krijgt een meervoudsvorm:

26In Denemarken kost zo'n flesje vijf kronen.

Frequentie

De substantieven keer en maal duiden frequentie aan en staan doorgaans in het enkelvoud:

Ter illustratie, in het Corpus Hedendaags Nederlands (geraadpleegd februari 2022) vinden we de volgende aantallen attestaties voor vijf keer vs. vijf keren: resp. 15.022 vs. 14 voor het Nederlands-Nederlands, resp. 6403 vs. 16 voor het Belgisch-Nederlands en resp. 410 vs. 54 voor het Surinaams-Nederlands.

27Er zijn bezoekers die de musical al ongeveer vijftig keer zagen.

28Vorig jaar keek ik m'n ogen al uit op L'Alpe d'Huez, maar op de Ventoux stonden tig keer zoveel mensen. vooral in NN: informeel Deze vorm komt geregeld voor in standaardtalige contexten, vooral in het Nederlandse Nederlands en vooral in het informele taalgebruik.

29Hoeveel maal ik gesolliciteerd heb, weet ik niet meer.

In het Surinaams-Nederlands komt daarnaast het meervoud ook relatief veel voor:

30Deze jonge beestjes vervellen vijf keren. in SN Deze vorm komt geregeld voor in standaardtalige contexten in het Surinaamse Nederlands.

De tijdsaanduidende substantieven jaar, uur en kwartier

Jaar, uur en kwartier staan in het enkelvoud na hoofdtelwoorden, in tegenstelling tot andere tijdsaanduidende substantieven zoals minuut, dag en week:

31Ruim zeven jaar werkt hij nu aan het klimaat- en energiebeleid van Europa.

32Het scheepvaartverkeer in Flevoland heeft zondag te kampen gehad met een storing die zeven uur duurde

33Ik geef jaarlijks 150 lezingen, en daarin leg ik in drie kwartier met plaatjes uit waar het over gaat.

Man

Het substantief man in de betekenis ‘personen’ staat ook in het enkelvoud, bijvoorbeeld:

34De politie van Marowijne is met ongeveer twintig man aanwezig.

Substantieven in het meervoud

Er zijn verschillende gevallen waarin substantieven die een maat aanduiden toch in het meervoud verschijnen. Hieronder bespreken we deze gevallen.

Concrete substantieven die een maat aanduiden

Concrete substantieven die een bepaalde inhoud, omvang en dergelijke aangeven zonder dat ze (nog) als officiële rekeneenheden gangbaar zijn, komen in het meervoud.

35Hoeveel kopjes koffie mag ik drinken?

36Meng 250 gram bloem met twee koffielepels bakpoeder.

37Hij heeft twee borden bonensoep en drie bakken gortenpap op.

38Daar drinkt hij twee flesjes bier.

39De man verklaarde in de rechtszaal dat hij die avond vijf tot zes glazen Bacardi/cola op had.

40Vier vaatjes bier staan klaar voor wie komt aanwaaien en in de hete namiddag minder trek heeft in een straf promillage.

41Ongeveer honderd stappen lang, vijftig stappen breed en dertig voet hoog.

Het maataanduidend substantief eetlepel komt ook wel in het enkelvoud voor:

42Voeg aan de vinaigrette 2 1/2 eetlepel olijfolie toe.

Drie koffie graag!

Verdieping

Drie koffie graag!

In de vorige versie van de ANS werd gesteld dat gevallen als drie koffie of twee bier geen uitzondering op de hierboven besproken regels voor het gebruik van het meervoud vormen (vgl. drie kopjes koffie). We zouden drie koffie of twee bier namelijk kunnen beschouwen als verkortingen van respectievelijk drie kopjes koffie en twee glazen bier.

Naast het gebruik ervan in een bestelling (Drie koffie graag!) komt de woordreeks twee/drie/vier/etc. koffie wel voor in andere constructies, bijvoorbeeld als lijdend voorwerp van de zin (bijv. Sinds 10.00 uur heeft Lammers twee koffie verkocht en 4 euro omgezet) of in een adpositieconstituent (bijv. Dan loopt hij slingerend met twee koffie de trap op, heel lief).

Toch zijn de uitingen drie koffie en drie kopjes koffie niet helemaal hetzelfde. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat drie kopjes koffie congrueert met een persoonsvorm in het meervoud (waarbij kopjes het hoofd is van de nominale constituent), terwijl drie koffie volgens Broekhuis & Den Dikken (2012: 878) een persoonsvorm in het enkelvoud krijgt:

Een zin als (i), waarin drie koffie als onderwerp van de zin functioneert, is echter niet zonder meer acceptabel.

iEr staat drie koffie op de tafel.

iiEr staan drie kopjes koffie op de tafel.

Bovendien zijn er gevallen waarbij de vormen met het substantief in het enkelvoud (dus gelijkend op drie koffie) wel degelijk het meervoud uitdrukken zonder dat er sprake is van verkorting van een langere uiting. Dit is bijvoorbeeld zo bij flexibele nomina, zoals:

iiiDrie pizza margherita graag.

ivDrie pizza’s margherita graag.

In (iii) wordt er om drie pizza’s gevraagd, maar toch wordt de enkelvoudsvorm van pizza gebruikt. Dit is geen verkorting van bijvoorbeeld drie borden pizza margherita (i.t.t. drie (kopjes) koffie). Daarnaast wordt ook wel de meervoudsvorm (zie (iv)) gebruikt. Pizza margherita is een voorbeeld van een flexibel nomen, aangezien je kunt vragen: Wie heeft er meer pizza?, waarbij een antwoord verwacht wordt op grond van het volume (bijv. Jans stuk is groter dan dat van Piet > Jan heeft meer pizza), maar je kunt ook vragen: Wie heeft er meer pizza’s?, waarbij een antwoord verwacht wordt op grond van de hoeveelheid/het aantal (bijv. Jan heeft 2 pizza’s en Piet heeft er één > Jan heeft meer pizza’s).

Temperatuur

Het substantief dat gebruikt wordt om temperatuur aan te geven is graden (uitzondering: één graad):

43Het kwik ligt rond de vijf graden Celsius.

44De maximumtemperatuur varieert van min zes graden in het noordoosten tot min drie graden in het zuiden en langs de kust.

Tijdsaanduidende substantieven

De volgende tijdsaanduidende substantieven staan in het meervoud als ze op een hoofdtelwoord volgen: seconden, minuten, dagen, weken, maanden, decennia en eeuwen.

45Na dertig seconden gaat de deur automatisch open.

46De opleiding duurt zes weken.

47De dag waarop mijn zoon geboren werd, verliep heel anders. Hij kwam twee maanden te vroeg.

48Hoeveel decennia willen ze nog vechten?

Na een hoofdtelwoord kan ook wel het enkelvoud maand gebruikt worden in plaats van maanden. Dit komt vooral – maar niet uitsluitend – in het Belgisch Nederlands voor, maar behoort niet tot de standaardtaal.

49In Antwerpen is er voor negen bedden langdurige opvang, vaak drie tot vier maand. vooral in BN: -ST Deze vorm komt af en toe voor in standaardtalige contexten, vooral in het Belgische Nederlands, maar maakt geen deel uit van de standaardtaal.

Maataanduiders als voorwerpnaam

Een aantal maataanduidende substantieven die normaal gesproken in het enkelvoud verschijnen, worden in bepaalde contexten wel in het meervoud gebruikt. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer maataanduiders als voorwerpnaam gebruikt worden, zoals drie euro's om de geldstukken en niet het bedrag mee aan te duiden. Een ander voorbeeld is drie meters als er sprake is van ‘maatstokken’ en drie kilo's bij ‘gewichten van een gewichtenset’.

50Wij hebben olieresten gevonden die in grootte variëren van een dubbeltje tot aan drie euro's naast elkaar.

Nadruk op afzonderlijke entiteiten of op een bepaalde tijdsduur

Wanneer men bij de maataanduidende substantieven die normaal gesproken in het enkelvoud verschijnen, de nadruk wil leggen op de afzonderlijke entiteiten, gebruikt men het meervoud. Bijvoorbeeld:

51Ik gok dat er twee tot drie kilo's bijgekomen zijn sinds het WK in Imola.

Als de tijdsaanduidende substantieven jaar, uur en kwartier gebruikt worden om een bepaalde tijdsduur uit te drukken, zeker wanneer die tijdsduur als vervelend wordt ervaren, gebruikt men ook het meervoud:

52Elke maandagochtend een jaar lang moest elke student drie uren lang een college filosofie volgen.

53"Laten we onze leiders terugbrengen. Na tien jaren hebben ze niet eens een kippenhok gebouwd", aldus Ramdien.

Als er een adjectief voor het substantief staat

Als er een adjectief vóór het maataanduidende substantief staat, functioneert het substantief strikt genomen niet meer als maataanduider. Het substantief komt dan in het meervoud te staan.

54Het is al schemerdonker als we het Genkse stadsplein opdraaien. 235 zware kilometers liggen achter ons.

55Na nog twee angstige uren op het bureau te hebben doorgebracht, kreeg onze au pair haar bezittingen terug.

56Na vijf lange jaren van draaien en keren is hij kennelijk de weg volkomen kwijt.

57Vlak bij de huizen bouwden ze een heuse berg. Vijf hele meters hoog is ie.

Ook in deze gevallen ligt er nadruk op de kilometers, uren, jaren, meters, enz. als afzonderlijke entiteiten.

In combinaties van adjectieven die van een geografische naam zijn afgeleid, met een munteenheid kan het substantief zowel in het enkelvoud als in het meervoud staan, bijvoorbeeld:

58aDe straatwaarde van 1 kilo cocaïne begint in West-Europa bij 60.000 Amerikaanse dollar.

bDe overheid van Australië heeft Indonesië 1 miljoen Australische dollars aan humanitaire hulp aangeboden.

59aZe had een inkomen van bijna een miljoen Britse pond.

bHij maakt kans op een schadevergoeding van een miljoen Britse ponden.

Na honderden, duizenden, miljoenen en miljarden

Maataanduidende substantieven die normaal gesproken in het enkelvoud verschijnen, krijgen gewoonlijk de meervoudsvorm als ze voorafgegaan worden door de vormen honderden, duizenden, miljoenen en miljarden (zie ook 7.1.2.1).

60De oorsprong van het festival is de herdenking van een oorlog, honderden jaren geleden.

61Ik heb miljoenen kilometers gereden, zonder verkeersongevallen.

ANS

Taalportaal

Taaladvies

versie	redacteur(en)	datum	opmerkingen
3.0	Kathy Rys	november 2023
2.1		januari 2019	Automatische conversie van ANS 2.0
2.0	W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn	1997	hoofdstuk 7,../../data/archief/ans2/e-ans/07/body.html;

getalmaataanduidend substantief

Woordenboeken

Corpora en lexica

Overige bronnen