12.4.2.2.9.6 Uitheemse achtervoegsels
De uitheemse achtervoegsels, of suffixen, die productief gebruikt kunnen worden
zijn -age, -isme en
-iteit. Er zijn daarnaast veel uitheemse
substantieven waarin wel een suffix herkenbaar is, maar er geen sprake is van
productieve woordvormingsprocessen.
Verder lezen
-age
De meeste abstracta op het beklemtoonde uitheemse achtervoegsel, of suffix,
-age komen voor naast werkwoorden met een stam
op -eer. Ze kunnen gezien worden als afleidingen
daarvan, waarbij -eer is vervangen door het
achtervoegsel -age bijv.
masseren - massage.
Voorbeelden zijn verder:
1arbitrage, chantage,
colportage, rapportage, spionage, tatoeage
In enkele gevallen is -age toegevoegd aan de stam
van een inheems werkwoord zonder -eer, bijv. in
lekkage,
slijtage en
vrijage.
Het achtervoegsel komt ook voor in woorden met een substantief (waaronder soms
een eigennaam) als basiswoord, bijv.
percentage,
tonnage,
voltage,
wattage. Dan zijn het geen
gebeurtenisnamen, maar duiden ze een eigenschap aan.
-isme
Het beklemtoonde uitheemse achtervoegsel -isme komt
voor in 'geleerde', internationaal gangbare woorden, zoals
communisme,
humanisme,
irrationalisme,
seksisme, naar analogie
waarvan ook arbeiderisme is gemaakt.
Er worden ideologieën, culturele stromingen en dergelijke mee aangeduid.
Het suffix kan worden aangehecht aan adjectieven (bijv.
modernisme) en substantieven
(bijv. methodisme). Veel adjectieven
op -eel fungeren als basiswoorden, en de klinker
e van
-eel
verandert dan in
a,
bijv. ration-eel –
ration-al-isme.
In veel gevallen is het suffix aangehecht aan een wortel,
een morfeem dat niet zelfstandig als woord optreedt. Vaak wordt dezelfde wortel
gevonden in persoonsnamen op -ist:
2autisme – autist
communisme – communist
hedonisme – hedonist
humanisme -
humanist
Als je de betekenis van het substantief op -ist
kent, is de betekenis van het corresponderende woord op -isme gemakkelijk te bepalen, en omgekeerd, ook al is er geen
basiswoord.
Omdat -isme een uitheems suffix is, wordt het
voornamelijk aan uitheemse woorden en wortels aangehecht, en daarnaast aan
eigennamen, zoals in Marxisme. Een
woord als arbeiderisme is dus
uitzonderlijk, omdat arbeider een
inheems woord is.
-Isme komt ook verzelfstandigd voor:
een of ander isme betekent
'een of andere stroming waarvan de naam op -isme
uitgaat'.
Een enkele maal komen naast abstracta, bijv.
purisme of
vulgarisme, ook concreta
voor met de betekenis 'concreet geval van purisme, respectievelijk vulgarisme'
(als aanduiding van taalkundige verschijnselen). Bij deze gevallen sluiten zich
woorden aan als (een) germanisme,
anglicisme,
dialectisme.
-iteit
Met het achtervoegsel -iteit leidt men abstracta af
van adjectieven (sommige afleidingen zijn ook als concreta te gebruiken). Het
zijn altijd de-woorden. Het procedé
is productief bij uitheemse woorden. Het achtervoegsel draagt de hoofdklemtoon
van het afgeleide woord, en wel op de laatste lettergreep. Enkele voorbeelden
zijn:
3moderniteit, naïviteit,
subtiliteit, uniformiteit
Bij uitbreiding komt het ook bij enkele Nederlandse basiswoorden voor, bijv.
flauwiteit,
stommiteit. De betekenis van
de afleidingen is 'het (adjectief) zijn'.
Een aantal van deze woorden is gevormd op basis van een wortel, zoals
annuïteit,
calamiteit en
entiteit.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | juni 2022 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html; |