Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
29.1.2.3 Adjectieven met negatieve voor- en achtervoegsels
Het Nederlands heeft een aantal negatieve voor- en achtervoegsels die gecombineerd kunnen worden met adjectieven, zoals on-, -loos en -vrij.
Verder lezen
Voorvoegsels
De negatieve voorvoegsels on-, non-, in-, a-, ab-, dis-, en niet- kunnen gecombineerd worden met adjectieven:
Het is onmogelijk om nieuwe adjectieven te maken met wan- en mis- als linkerlid: wanstaltig en mistroostig bestaan wel, maar die zijn niet afgeleid van *(ge)staltig of *(ge)troostig.
1onbekwaam
2non-figuratief
3incompleet
4asociaal
5abnormaal
6disfunctioneel
7niet-verenigbaar
Met deze voorvoegsels wordt steeds het tegendeel uitgedrukt van wat het grondwoord betekent: iemand die onbekwaam is, is niet bekwaam, en iets dat incompleet is, is niet compleet.
De uitheemse prefixen in- en a- en ab- en dis- zijn alleen te combineren met uitheemse stammen (wel abnormaal niet *abgewoonuitgesloten), het inheemse on- kan met inheemse ongewoon maar ook met uitheemse onspecifiek. Het uitheemse prefix dys- vinden we alleen in adjectieven die gerelateerd zijn aan nomina met het prefix (dyslectisch < dyslexie).
Naast negatief in- is er ook een inheems prefix in- met een heel andere, intensiverende betekenis: intriest heel erg triest.
Verschillen tussen on- en niet-
Verdieping
Verschillen tussen on- en niet-
Volgens Booij (2012:112) is er een duidelijke taakverdeling tussen de prefixen on- en niet-: on- ontkent de eigenschap die door de basis wordt uitgedrukt en kent een contraire betekenis toe, terwijl niet- enkel de eigenschap of de relatie ontkent die door het basiswoord wordt uitgedrukt. Aldus zou het betekenisverschil verklaard worden tussen onchristelijk, een adjectief dat een duidelijke eigenschap toekent, en niet-christelijk, dat enkel uitdrukt dat de eigenschap 'christelijk' ontbreekt. Dat verklaart meteen waarom niet- met meer adjectieven gecombineerd kan worden dan on-.
Deze interpretatie laat onverlet dat er ook niet- en on-adjectieven bestaan waar geen duidelijk betekenisverschil te vinden is, bijvoorbeeld bij de synoniemen onproductief en niet-productief. Bauer et al. (2013) zien (voor het Engels) geen duidelijke taakverdeling tussen de verschillende negatieve voorvoegsels die het Engels kent. Zie ook het Taalportaal .
Dat betekent niet, dat de betekenisbijdrage van de verschillende prefixen precies dezelfde is.
Achtervoegsels
Met de achtervoegsels -loos, -arm en -vrij worden adjectieven gevormd met een negatief betekenisaspect:
8moedeloos, werkloos
Sommige taalgebruikers maken of voelen een betekenisverschil tussen werkeloos zonder iets te doen en werkloos zonder betaald werk (zie Taaladvies.net  en De Taaltelefoon . Een vergelijkbaar betekenisverschil is er tussen zoutloos en zouteloos, smaakloos en smakeloos, naamloos en nameloos, enz. De algemene tendens lijkt te zijn dat de vormen mét een bindings-e een figuurlijker betekenis hebben dan die zonder.
9zoutarm
In verschillende bronnen worden formaties met -arm als adjectivale samenstellingen opgevat. Nominale samenstellingen met een adjectief als linker lid zijn echter buiten de kleurennamen (grasgroen, bloedrood) en de elatieve samenstellingen (torenhoog, beregezellig) extreem zeldzaam.
10roestvrij, transfervrij
In het algemeen wordt in -loos-afleidingen het ontbreken van het basiswoord als negatief gepresenteerd of ervaren, en in -vrij-afleidingen als positief: vergelijk minimale paren als waardevrij en werkeloos. Maar vlekvrij en vlekkeloos zijn allebei positief, misschien omdat vlekken in het algemeen als negatief gezien worden.
De betekenisbijdrage van -loos en -vrij laat zich omschrijven als 'zonder het door het basiswoord aangeduide', die van -arm 'met weinig van het door het basiswoord aangeduide': zoutloos betekent zoveel als 'zonder zout', zoutarm is 'met weinig zout'.
Literatuur
Booij (2012), Bauer et al. (2013), Smessaert (2013), Fletcher (1980), Elative compounds (Taalportaal) .
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taaladvies
    Dagenta
    Taalportaal
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Ton van der Wouden januari 2021
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 29,../../data/archief/ans2/e-ans/29/body.html;
    Interessante links
    negatieontkenningprefixsuffixadjectiefbijvoeglijk naamwoordvoorvoegselachtervoegsel