Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
21.3.4.3.2 Het eerste deel van een scheidbaar werkwoord
Verder lezen
1
In beperkte mate kan ook een voorzetselbijwoord als eerste deel van een scheidbaar werkwoord vooropgeplaatst worden. Een dergelijke vooropplaatsing gaat gemakkelijker als er expliciet of impliciet een tegenstelling aangegeven kan worden, wat het duidelijkst is als het voorzetselbijwoord een antoniem heeft (bijv. in(voeren) versus uit(voeren), op(gaan) versus onder(gaan) (van de zon of de maan), voor(stemmen) versus tegen(stemmen)). Voorts is vooropplaatsing gemakkelijker mogelijk als het scheidbare deel en het werkwoordelijke element vlak bij elkaar staan, respectievelijk op de eerste zinsplaats en in de eerste pool. Is dat laatste niet het geval, dan is vooropplaatsing vaak zelfs twijfelachtig tot uitgesloten. Vergelijk:
1aMee |gaan| dit jaar alle leerlingen uit de vierde en de vijfde klas | |.
b Mee |zijn| dit jaar alle leerlingen uit de vierde en de vijfde klas |gegaan|.twijfelachtig
2aTegen |stemden| alleen de Groenen.
b Tegen |zullen| waarschijnlijk alleen de Groenen |stemmen. |twijfelachtig
Een alternatief voor de (b) -zinnen hierboven is vooropplaatsing van het ongesplitste infiniete werkwoord (zie [21·3·3]):
3Meegegaan |zijn| dit jaar | | alle leerlingen uit de vierde en de vijfde klas.
4Tegenstemmen |zullen| waarschijnlijk alleen de Groenen.
Met de eerstgenoemde beperking hangt samen dat naarmate het voorzetselbijwoord wat de betekenis betreft nauwer met het werkwoord samenhangt, of anders gezegd naarmate de letterlijke betekenis verdwenen is, de mogelijkheid om het voorzetselbijwoord apart voorop te plaatsen kleiner lijkt te worden. Vergelijk zin 5 met zin 1 hierboven en zin 6 met zin 7:
5Mee |is| hij altijd met elke nieuwigheid |gelopen. |uitgesloten
6Over |hebben| we nog 5 schroeven en 6 spijkers.
7Over |heeft| hij ook nooit iets voor een ander.uitgesloten
Meelopen met in zin 5 betekent 'slaafs navolgen' en iets overhebben voor in zin 7 ' willen doen'.
Voorbeelden van zinnen met een vooropgeplaatst scheidbaar deel zijn verder:
8(Ik kom niets te kort, hoor, maar) over |hou| ik óók niets.
9(De grauwsluier is verdwenen en het kunsthistorische waspoeder maakt witter dan wit: ) over |blijven| stralende en smetteloze -ismen, dadaïsme, constructivisme, verisme, surrealisme, functionalisme en Bauhaus.
10(in een artikel over het ontstaan van het woord 'fiets': ) (...) Over |blijft| het verhaal dat 'fiets' een onomatopee zou zijn.
Op deze manier kan in 8 het lijdend voorwerp en in 9 en 10 - voorbeelden uit uiteenzettingen - het onderwerp duidelijker als informatief belangrijkste gegeven gepresenteerd worden. In een geval als 9, waar het onderwerp uit een omvangrijke opsomming bestaat, is de gekozen volgorde tevens uit stilistisch oogpunt adequater te noemen (deze volgorde wordt bepaald door het complexiteitsprincipe; zie [21·1·3/2]).
2
Een scheidbaar deel dat teruggaat op een adjectief of een substantief, zoals in volladen, buitmaken, kaartspelen, komt niet gauw alleen op de eerste zinsplaats voor. Toch is bijv. bij het werkwoord doodgaan wel een zin mogelijk als:
11Dood |gaan| we uiteindelijk allemaal.
Bij vaststaan is helemaal niet ongewoon de verbinding vast staat dat (...), bijv.:
12Vast |staat| dat de burgemeester valsheid in geschrifte gepleegd heeft.
Belangrijk is dat ook deze twee zinnen voldoen aan de aan het begin van 1 genoemde quasi-restrictie dat scheidbaar deel en werkwoord vlak naast elkaar vooraan in de zin staan.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997
    Interessante links