21.3.4.3.2 Het eerste deel van een scheidbaar werkwoord
Verder lezen
1
In beperkte mate kan ook een voorzetselbijwoord als eerste deel van een scheidbaar
werkwoord vooropgeplaatst worden. Een dergelijke vooropplaatsing gaat gemakkelijker als er
expliciet of impliciet een tegenstelling aangegeven kan worden, wat het duidelijkst is als het
voorzetselbijwoord een antoniem heeft (bijv.
in(voeren) versus
uit(voeren),
op(gaan) versus onder(gaan)
(van de zon of de maan),
voor(stemmen) versus
tegen(stemmen)). Voorts is vooropplaatsing
gemakkelijker mogelijk als het scheidbare deel en het werkwoordelijke element vlak bij elkaar
staan, respectievelijk op de eerste zinsplaats en in de eerste pool. Is dat laatste niet het
geval, dan is vooropplaatsing vaak zelfs twijfelachtig tot uitgesloten. Vergelijk:
Een alternatief voor de (b) -zinnen hierboven is
vooropplaatsing van het ongesplitste infiniete werkwoord
(zie
[21·3·3]):
3Meegegaan
|zijn| dit jaar | | alle leerlingen uit de vierde en de vijfde
klas.
4Tegenstemmen
|zullen| waarschijnlijk alleen de Groenen.
Met de eerstgenoemde beperking hangt samen dat naarmate het voorzetselbijwoord wat de
betekenis betreft nauwer met het werkwoord samenhangt, of anders gezegd naarmate de letterlijke
betekenis verdwenen is, de mogelijkheid om het voorzetselbijwoord apart voorop te plaatsen
kleiner lijkt te worden. Vergelijk zin 5 met zin 1 hierboven en zin 6
met zin 7:
5Mee
|is| hij altijd met elke nieuwigheid |gelopen.
|uitgesloten
6Over
|hebben| we nog 5 schroeven en 6 spijkers.
7Over
|heeft| hij ook nooit iets voor een ander.uitgesloten
Voorbeelden van zinnen met een vooropgeplaatst scheidbaar deel zijn verder:
8(Ik kom niets te kort, hoor,
maar) over |hou| ik óók niets.
9(De grauwsluier is verdwenen en
het kunsthistorische waspoeder maakt witter dan wit: )
over |blijven| stralende en smetteloze -ismen,
dadaïsme, constructivisme, verisme, surrealisme, functionalisme en
Bauhaus.
10(in een artikel over het
ontstaan van het woord 'fiets': ) (...) Over |blijft|
het verhaal dat 'fiets' een onomatopee zou zijn.
Op deze manier kan in 8 het lijdend voorwerp en in
9 en 10 -
voorbeelden uit uiteenzettingen - het onderwerp duidelijker als informatief belangrijkste
gegeven gepresenteerd worden. In een geval als 9, waar
het onderwerp uit een omvangrijke opsomming bestaat, is de gekozen volgorde tevens uit
stilistisch oogpunt adequater te noemen (deze volgorde wordt bepaald door het
complexiteitsprincipe; zie
[21·1·3/2]).
2
Een scheidbaar deel dat teruggaat op een
adjectief of een substantief,
zoals in volladen, buitmaken,
kaartspelen, komt niet gauw alleen op de eerste zinsplaats
voor. Toch is bijv. bij het werkwoord doodgaan wel een zin
mogelijk als:
11Dood
|gaan| we uiteindelijk allemaal.
Bij vaststaan is helemaal niet ongewoon de verbinding
vast staat dat (...), bijv.:
12Vast
|staat| dat de burgemeester valsheid in geschrifte gepleegd
heeft.
Belangrijk is dat ook deze twee zinnen voldoen aan de aan het begin van
1 genoemde quasi-restrictie dat scheidbaar deel en werkwoord
vlak naast elkaar vooraan in de zin staan.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taaladvies
Dagenta
Taalportaal
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 |