6.3.1.5 Bijwoordelijk gebruik van adjectieven
Verder lezen
1
Een adjectief heet bijwoordelijk
of adverbiaal gebruikt in de functie van bijwoordelijke bepaling (onder
meer van hoedanigheid), bijv.:
1Werk maar wat
harder door.
2Ze ziet heel
slecht.
3Hij keek
verliefd naar het meisje.
4Dat boek is volgens mij
té duur uitgegeven.
De traditionele grammatica spreekt hier van
bijwoorden
[8.2].
2
In tegenstelling tot sommige andere talen heeft het Nederlands, op enkele kleinere
groepen na, geen typische vorm die systematisch samenhangt met het gebruik als
bijwoordelijke bepaling. Ook vormen op -(e)lijk zijn niet per se bijwoorden, met uitzondering van de
naast elkaar voorkomende woorden:
| abusievelijk (bijwoord) | - | abusief (adjectief); |
| bepaaldelijk (bijwoord) | - | bepaald (adjectief); |
| respectievelijk (bijwoord) | - | respectief adjectief, bijv. de respectieve voorbeelden); |
| successievelijk (bijwoord) | - | successief (adjectief); |
| vagelijk (bijwoord, bijv. iets vagelijk vermoeden) | - | vaag (adjectief); |
| valselijk (bijwoord, bijv. iemand valselijk beschuldigen) | - | vals (adjectief); |
| voornamelijk (bijwoord) | - | voornaam (adjectief); |
| vrijelijk (bijwoord, bijv. zich vrijelijk overal naartoe kunnen begeven) | - | vrij (adjectief); |
| wijselijk (bijwoord, bijv. wijselijk z'n mond houden) | - | wijs (adjectief); |
en verder nog een aantal formeel-archaïsche, op basis van een adjectief
gevormde bijwoorden zoals
bijzonderlijk,
eendrachtiglijk,
geduriglijk,
gracieuslijk,
lafhartiglijk,
overvloediglijk,
waarachtiglijk. Vormingen op
-(e)lijk op basis van substantieven en werkwoorden zijn echter
meestal adjectieven, bijv.:
5Dat artikel vind ik niet
deugdelijk.
6Het is een
verwerpelijke houding.
7Aids behoort vooralsnog tot de
ongeneeslijke ziekten.
8Die fout is haast
onvergeeflijk.
Opmerking
Verdieping
Opmerking
Respectievelijk ziet men vaak
als adjectief gebruikt, bijv.:
iAlvorens de volgende bladzijden
in te voegen in de respectievelijke hoofdstukken,
willen we een en ander nog eens nader bekijken.
Dit gebruik is niet voor iedereen aanvaardbaar, maar er is geen bezwaar
tegen. Hetzelfde geldt voor
successievelijk tegenover
successief:
iiHij werd ervan beschuldigd zijn
successievelijke werkgevers om de tuin geleid te
hebben.
Opmerking
Verdieping
Opmerking
Op basis van een substantief gevormde woorden als
eendrachtelijk en
hoofdzakelijk zijn wel
bijwoorden.
3
Ook de voor het Nederlands zo typische '
verkleinwoordvormen' op -jes (respectievelijk -pjes,
-(e)tjes; vergelijk voor deze varianten de vorming van
verkleinwoorden bij substantieven), -kens
of -jes zijn niet tot het bijwoordelijke gebruik beperkt als ze van een
(ander) adjectief afgeleid zijn. Deze vormen, die aan een adjectief een affectieve of ironische
betekenis geven, worden namelijk ook als naamwoordelijk deel van het gezegde en als bepaling
van gesteldheid gebruikt. Vergelijk bijv.:
9't Is hier
frisjes.
10De patiënt is nog wat
flauwtjes
/zwakjes.
11Ik vind het maar
povertjes.
12Maak het nu eens wat
netjes.
met het adverbiale gebruik in:
13Fijntjes
merkte hij op dat de voorzitter op die manier eerst genoemd zou
worden.
14Ze
zitten er warmpjes in/bij.
15Ze was
povertjes gekleed.
16Je moet je
netjes gedragen.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 |