Adpositie of niet?

De adposities van het Nederlands vormen een relatief kleine, beperkte groep in vergelijking met andere woordsoorten, zoals werkwoorden of zelfstandige naamwoorden. Toch is het moeilijk om een volledig overzicht te geven van de Nederlandse voor-, en achterzetsels omdat er een aantal twijfelgevallen zijn. Het is niet altijd duidelijk:

1. of een woord een voorzetsel is of een andere woordsoort, bijv. richting of door
2. of een woord een achterzetsel of omzetsel is, of onderdeel van een werkwoord, bijv. De auto reed het kruispunt op

1. Voorzetsel of andere woordsoort? xZie ANS 9.1.4 Moeilijkheden bij het afbakenen van de categorie voorzetsels

Taal verandert

Sommige voorzetsels zijn verouderd en verdwijnen uiteindelijk, zoals het voorzetsel trots, terwijl andere voorzetsels redelijk recent zijn toegevoegd aan de categorie voorzetsels, zoals richting. Andere woorden worden in toenemende mate als voorzetsel gebruikt, zoals begin, midden, eind, die een temporele relatie uitdrukken, en hartje, binnenkant, hoek, die een ruimtelijke relatie uitdrukken:

• Er staat een grote file richting Schiphol.
• Begin dit jaar ben ik naar Rome geweest.
• Doping maakte midden jaren negentig deel uit van het wielrennen.
• De verkiezingen zullen eind mei plaatsvinden.
• De bal vliegt binnenkant paal in het doel.
• Op de Dam, hartje centrum, verzamelde zich een grote groep betogers.
• We spraken af op het Golda Meirplein, hoek Broadway en 39ste straat.

Een aantal combinaties van voorzetsels met -langs (bijv. voorlangs, achterlangs) lijken zich ook te ontwikkelen als nieuwe voorzetsels. Deze samengestelde voorzetsels vertonen overeenkomsten met omzetsels (bijv. voor het doel langs, achter de boerderij langs) maar staan met -langs vóór het complement:

• De gordel wordt bovenlangs de armsteun van het zitje geleid.
• We klauteren onderlangs de overhangende rotsrand naar beneden.

Sommige voorzetsels hebben dezelfde distributie als andere woordsoorten

Voorzetsels zoals sinds en door komen voor op plekken waar ook voegwoorden kunnen voorkomen. In de zinnen hieronder wordt sinds in (a) gebruikt samen met de zelfstandignaamwoordgroep zijn aanstelling, zoals 'normale' voorzetsels als bij in (b). Maar in (c) leidt sinds een bijzin in, zoals ook voegwoorden doen (d):

• a. Sinds zijn aanstelling in 2011 heeft hij veel plannen gerealiseerd.
• b. Bij zijn aanstelling in 2011 was het een groot feest.
• c. Sinds hij burgemeester is, heeft hij veel plannen gerealiseerd.
• d. Hoewel hij burgemeester is, heeft hij veel plannen gerealiseerd.

Hetzelfde is te zien bij door:

• Door die houding ben ik in mijn twaalf jaar als prof altijd gelukkig geweest.
• Door rustig te blijven bereik je meer.

Ook als, behalve, dan en zoals zijn twijfelgevallen: ze delen sommige eigenschappen met voorzetsels (ze kunnen gevolgd worden door een zelfstandignaamwoordgroep en soms vervangen worden door andere voorzetsels, zoals in (b) en (d)), en andere met voegwoorden (ze kunnen een bijzin inleiden, zoals in (e) en (g)). Dit wordt geïllustreerd in de volgende voorbeelden:

• a. Hij is benoemd als voorzitter van de vergadering.
• b. Hij is benoemd tot voorzitter van de vergadering.
• c. Behalve ik was er niemand in de zaal.
• d. Buiten mij was er niemand in de zaal.
• e. Hij twijfelt vaker dan hij zou willen.
• f. Hij is groter dan ik.
• g. Hij doet het zoals hij het altijd gedaan heeft.
• h. Hij is iemand zoals ik.

Een opvallend verschil tussen voorzetsels en voegwoorden wordt geïllustreerd in de voorbeelden (c), (d), (f) en (h): voorzetsels gaan vooraf aan een niet-onderwerpsvorm van een persoonlijk voornaamwoord, zoals in buiten mij, terwijl voegwoorden de onderwerpsvorm selecteren, zoals in behalve ik, dan ik,en zoals ik.

2. Adpositie of onderdeel van het werkwoord?

Achterzetsel of niet? xZie ANS 9.2.3 Achterzetsels of partikels?

In sommige gevallen is het niet duidelijk of er sprake is van een achterzetsel, of een onderdeel van een werkwoord. Dit is bijvoorbeeld het geval bij onderstaande zinnen:

• Een Mercedes reed het kruispunt op.
• We rijden probleemloos de grens over.

Hier kan sprake zijn van het werkwoord rijden + het achterzetsel op, en rijden + het achterzetsel over. Maar we kunnen ook zeggen dat we te maken hebben met de werkwoorden oprijden en overrijden. We noemen dit type werkwoord scheidbaar samengestelde werkwoorden of samenkoppelingen, en op en over partikels. Scheidbaar samengestelde werkwoorden komen veel voor in het Nederlands. Voorbeelden zijn optillen en overmaken:

• De vader tilde het jongetje op.
• We maken het bedrag morgen aan u over.

Omzetsel of niet? xZie ANS 9.3.3 Omzetsels of voorzetsels en partikels?

Ook in het voorbeeld hieronder, met een omzetsel, zijn er twee analyses mogelijk. We kunnen zeggen dat er een werkwoord klimmen is en een omzetsel tegen ... op. Maar we kunnen het ook interpreteren als het werkwoord opklimmen en het voorzetsel tegen. Op is dan een partikel bij het werkwoord:

• Langzaam klimmen we tegen de heuvel op.
• Langzaam klimmen we tegen de heuvel op.