Variatie en stijl

Op het gebied van negatie kent het Nederlands behoorlijk wat variatie, niet alleen tussen verschillende stijlregisters (formeel vs. informeel), maar ook tussen verschillende nationale variëteiten (Nederlands-Nederlands, Belgisch-Nederlands en Surinaams-Nederlands).

Zo is het gebruik van het negatie-element niks als variant van niets kenmerkend voor informeler taalgebruik:

• Ze hadden niks gehoord.informeel

Ook het gebruik van dubbele ontkenningen om de ontkenning te versterken,xZie ANS 29.4 Meervoudige ontkenningen behoort enkel tot de informele registers:

• Ik heb nooit geen zin in die les.informeel
• 'k Heb er niks geen zin in.informeel
• Voor Tilburg hoef je geeneens geen visum aan te vragen, hoort bij de Shengen-zone! ;-)informeel

Het gebruik van neen als vorm van het negatie-element nee wordt in het Nederlands-Nederlands als verouderd beschouwd, maar wordt in het Belgisch-Nederlands wel nog gebruikt, vooral in de schrijftaal. Ook het gebruik van geen in een voorzetselgroep is typisch voor het Belgisch-Nederlands:

• De kinderen die over geen vervoer beschikken, worden opgehaald.Belgisch‑Nederlands

Tussen het Belgisch-Nederlands en het Nederlands-Nederlands bestaan ook verschillen in het gebruik van negatief-polaire uitdrukkingen.xZie ANS 29.5 Polaire uitdrukkingen en verplichte ontkenning Een uitdrukking als geen graten zien komt alleen in het Belgisch-Nederlands voor, terwijl de uitdrukking met geen tien paarden enkel in het Nederlands-Nederlands voorkomt:

• Plots ziet het bestuur geen graten meer in de eerdere bezwaren.Belgisch‑Nederlands
• Hij was met geen tien paarden meer wakker te krijgen.Nederlands‑Nederlands

Verder komt er in informeel Belgisch-Nederlands – maar niet in de standaardtaal – nog een meervoudige ontkenning voor met niet meer als tegenhanger van meer:

• Want op het einde met haar vacht had ze echt geen puf niet meer.informeel Belgisch‑Nederlands

Ten slotte zijn er verschillen tussen de nationale variëteiten in het gebruik van moeten en hoeven: x Zie ook Moeten en hoeven in zinnen met een 'negatief element' en Hoeven en moeten in ontkennende zin (Taaladvies.net)

• Je hoeft niet te komen.
  Belgisch-Nederlands: 'Het is niet noodzakelijk dat je komt'.
  Surinaams-Nederlands: 'Het is niet noodzakelijk dat je komt'.
  Nederlands-Nederlands: 'Het is niet noodzakelijk dat je komt'.
• Je moet niet komen.
  Belgisch-Nederlands: 'Het is niet noodzakelijk dat je komt'.
  Surinaams-Nederlands: 'Het is niet noodzakelijk dat je komt'.
  Nederlands-Nederlands: 'Je mag niet komen.

In het Nederlands-Nederlands is moeten een positief-polaire uitdrukking. Dit betekent dat moeten niet in een negatieve omgeving mag voorkomen. Anders gezegd: moeten mag niet in het bereik van een ontkenning staan. De interpretatie van Je moet niet komen is dan ook:

• Wat moet je? > niet komen

Waarbij niet in het bereik staat van moeten.

In het Belgisch-Nederlands en Surinaams-Nederlands is moeten echter niet positief-polair. Dit betekent dat Je moet niet komen geïnterpreteerd kan worden als 'Het is noodzakelijk dat je niet komt', 'Je mag niet komen' (de Nederlands-Nederlandse betekenis), maar ook, en zelfs vaker, als 'Het is niet noodzakelijk dat je komt' of 'Je hoeft niet te komen'.