Gebruik van de trappen van vergelijking

Gebruik van de stellende trap

De stellende trap (positief) van adjectieven is de basisvorm die gebruikt wordt voor attributief (die slechte man), predicatief (die man is slecht) en adverbiaal (hij ziet slecht) gebruikte adjectieven. Deze trap gebruik je ook om gelijkheid aan te geven:xZie ook ANS 6.2.4.2.1 Gebruik van de stellende trap.

• Zij is net zo slim als haar zus.
• Dat huis is even groot als dat van ons.
• Die plek is precies zo verlaten als jullie zeiden.

Ook de ontkenning van die gelijkheid drukken we uit met de stellende trap:

• Op de markt is het fruit niet zo duur als in de supermarkt.

Een aantal veelvoorkomende vergelijkingen heeft ook de stellende trap, zoals (zo) wit als sneeuw, (zo) rood als bloed.

Gebruik van de vergrotende trap

We gebruiken de vergrotende trap (comparatief) om aan te geven dat een bepaalde bijzonderheid bij één zelfstandigheid (persoon/ding/situatie) in sterkere mate aanwezig is dan bij een andere:xZie ook ANS 6.2.4.2.2 Gebruik van de vergrotende trap.

• De bus is er vandaag sneller dan gisteren.
• Sporters moeten gezondere voeding eten.

Bij een expliciete vergelijking, zoals in het eerste voorbeeld, wordt het adjectief in de vergrotende trap gevolgd door het voegwoord dan.

Met de woordcombinatie minder + adjectief in de stellende trap + dan geef je aan dat een bepaalde bijzonderheid in mindere mate aanwezig is:

• Ze hebben daar minder dure kleren dan in die boetiek.

De constructie hoe ... hoe ... wordt gebruikt als twee of meer adjectieven die met elkaar samenhangen beide in de vergrotende trap staan, bijvoorbeeld:

• Hoe later op de avond, hoe vrolijker ze werden.

Een variant is hoe ... des te.

Soms is er bij de vergrotende trap geen sprake van een vergelijking. We noemen dit een onechte (of absolute) vergrotende trap. Deze wordt meestal gebruikt om een specifieke betekenis aan te duiden:

• de jongere generatie ('de jongeren')
• de betere wijken ('villawijken')
• langere tijd. ('tamelijk lang')

Gebruik van de overtreffende trap

De overtreffende trap (superlatief) wordt gebruikt om aan te geven dat een of andere bijzonderheid in de hoogste mate aanwezig is:xZie ook ANS 6.2.4.2.3 Gebruik van de overtreffende trap.

• Door deze nieuwste aankopen zit het museum nu in de schulden.
• De langste van de twee broers werd gekozen om de opdracht te doen.

Het tweede voorbeeld is een voorbeeld van een expliciete vergelijking.

De overtreffende trap kan attributief gebruikt worden, zoals in de voorbeelden hierboven, maar ook predicatief, adverbiaal en zelfstandig:

• De winter van 1963 was het koudst. [predicatief]
• Hij loopt het hardst als hij alleen is. [adverbiaal]
• Het werk met mensen vond ze het mooiste. [zelfstandig]

Hierdoor kan de overtreffende trap dus voorkomen met zowel de als het:

• Die film is de leukste. [zelfstandig]
• Die film is het leukst(e). [predicatief]

Soms wordt de overtreffende trap niet gebruikt in een vergelijking, maar om aan te geven dat iets in erg sterke mate aanwezig is. Dit noemen we een onechte (absolute) overtreffende trap of elatief.xZie ook ANS 6.2.4.2.3.2 Uitdrukking van een zeer hoge graad.

• We hoorden de wildste geruchten. ('zeer wilde geruchten')
• Het gebeurde onder de meest vreemde omstandigheden. ('erg vreemde omstandigheden')
• Ze eten de gekste dingen om hip te zijn. ('heel gekke dingen')

Deze betekenis vinden we ook in het gebruik met aller-:

• Daar stond een allerlíefst huisje.

Allerliefst is hier dus anders dan in zij is echt de állerliefste moeder, waarbij het om een echte overtreffende trap gaat. Dat verschil blijkt ook uit het verschil in klemtoon.

In de combinatie ten + adjectief + -ste wordt ook een onechte overtreffende trap gebruikt. Deze constructie komt alleen voor in formeel taalgebruik:xDat iets in hoge mate aanwezig is kan ook worden uitgedrukt met samenstellingen als berekoud, straatarm, muisstil, zonneklaar, ijs- en ijskoud. Dit noemen we ook wel elatieve samenstellingen.

• Dat is ten strengste verboden.
• Dat zou ik je ten stelligste afraden.