Het getal van maat- en tijdsaanduidende substantieven na hoofdtelwoorden

Het getal van maat- en tijdsaanduidende substantieven na hoofdtelwoorden

[ 7·2·4 ]

Substantieven die een of andere maat (afmeting, aantal, bedrag, gewicht enz.) aanduiden, evenals de frequentie-aanduidende woorden keer en maal en het woord man blijven gewoonlijk enkelvoudig na een bepaald hoofdtelwoord (behalve na beide), na de onbepaalde hoofdtelwoorden hoeveel en zoveel (en tig), evenals de constituent een paar (deze laatste combinatie wordt in de ANS als een equivalent van een onbepaald voornaamwoord beschouwd

). Voorbeelden, verdeeld naar de aard van het substantief, zijn:

· afmeting (lengte, breedte, hoogte, diepte, oppervlakte, inhoud, snelheid):

drie/hoeveel/zoveel/een paar centimeter, vierkante meter, kilometer, duim, voet, el, are, hectare, centiliter, liter, mud, kubieke meter;

De met name in de scheepvaart gebruikelijke snelheidsaanduiding knoop komt wel in het meervoud: zes knopen .

· aantal:

drie/hoeveel/zoveel/een paar dozijn, gros, paar.

Tot deze groep zijn ook de substantieven miljoen, miljard, biljoen, enz. te rekenen, evenals de woorden procent en percent, bijv.:

zeventien miljoen, tachtig miljard, hoeveel biljoen, twintig procent.

· gewicht:

drie/hoeveel/zoveel/een paar ons, gram, pond, kilo, ton;

· bedrag:

drie/hoeveel/zoveel/een paar cent, centiem, gulden, frank, ton (= 'ƒ 100000'), mark, roebel, pond;

De munteenheid kroon krijgt wel een meervoudsvorm: tien kronen .

· maal, keer:

drie/hoeveel/zoveel/een paar maal, keer (ook wel: keren);

· man (in de sekseneutrale betekenis 'personen'):

tien/zoveel man.

Opmerking 1

Tijdsaanduidende substantieven daarentegen staan in combinatie met een bepaald hoofdtelwoord, hoeveel, zoveel (en tig) evenals een paar in het meervoud, behalve de substantieven jaar, uur en kwartier. Voorbeelden:

vijf/hoeveel/zoveel/een paar seconden, minuten, dagen, weken, maanden, decennia, eeuwen

maar:

zes/hoeveel/zoveel/een paar jaar, uur, kwartier.

In regionaal taalgebruik (met name in België voorkomend) wordt in de genoemde combinaties ook wel het enkelvoud maand gebruikt in plaats van het meervoud maanden:

(1)

Mijn neefje is nu precies vier maand oud. <regionaal>

In bepaalde gevallen worden de onder 1 en 2 bedoelde substantieven in de genoemde combinaties toch in het meervoud gebruikt, namelijk:

· als maataanduiders als voorwerpsnaam gebruikt worden, bijv.:

drie guldens/franken ('geldstukken'), drie meters ('maatstokken'), drie kilo's ('gewichtseenheden').

Ook (concrete) substantieven die een bepaalde inhoud, omvang en dergelijke aangeven zonder dat ze (nog) als officiële rekeneenheden gangbaar zijn, komen in het meervoud, bijv.:

	(2)	Hij dronk altijd twee kannen /tien kopjes koffie.
	(3)	Neem twee eetlepels olie.
	(4)	Ze aten twee borden pap.
	(5)	Ze kunnen makkelijk tien glazen /twee flessen/twee vaatjes bier op.
	(6)	De kamer is zeven stappen breed.

en ook:

drie stuivers, dubbeltjes, kwartjes, tientjes, belga's.

· als de nadruk gelegd wordt op afzonderlijke entiteiten of om de nadruk te leggen op een bepaalde (meestal als vervelend ervaren) tijdsduur, bijv.:

	(7)	Pak je even die drie kilo's suiker? (= 'drie pakken van een kilo')
	(8)	Ik moest daar wel drie uren wachten.
	(9)	Er waren sindsdien drie jaren verlopen.

· (vrijwel) altijd als er een adjectief voor het substantief staat, bijv.:

	(10)	A: Dat kost dan drie gulden. B: Drie hele guldens?
	(11)	We zaten drie angstige uren in de schuilkelder.
	(12)	De wandelaars hadden nog vijf zware kilometers voor de boeg.
	(12)	Ze zijn vijf lange jaren weggeweest.

Deze gevallen sluiten nauw aan bij (7) t/m (9). Bij combinaties met een van een geografische naam afgeleid adjectief daarentegen is meestal zowel een enkelvoudig als een meervoudig substantief mogelijk, bijv. twintigduizend Britse pond(en), vijftig miljoen Belgische frank(en) .

De onder 1 en 2 bedoelde substantieven worden gewoonlijk ook in het meervoud gebruikt na de vormen honderden, duizenden, miljoenen en miljarden

, bijv. honderden meters, miljoenen franken, duizenden jaren . Opmerking 2 Opmerking 3

Uitdrukkingen van het type een stuk of tien, vijftien ; zo'n zes, zeven gulden , waarin twee opeenvolgende telwoorden gebruikt worden, noemen we schattingsparen. Ze moeten aan bepaalde regels voldoen: het eerste getal moet altijd kleiner zijn dan het tweede en beide getallen maken bij voorkeur deel uit van dezelfde rekenkundige reeks, waarin ze elkaar direkt opvolgen. In de rekenkundige reeks van 1, 2, 3 enz. komt bijv. wel voor een gulden of vijf, zes , maar niet een gulden of vijf, zeven . In de reeks van 5, 10, 15 enz. vinden we bijv. wel een gulden of tien, vijftien , maar niet licht een gulden of vijftien, dertig of een gulden of vijftien, zeventien . Alleen met komisch effect kunnen constructies verschijnen als een rijzige jongeman van zesentwintig à tweeënveertig jaar of de eerste negen, zevenentwintig keer .

De voor dit onderdeel gebruikte literatuur