|
|
Algemene opmerkingen
|
[ 3·3·2·1 ]
|
1 |
Het overgrote deel van de substantieven is ófwel alleen met de
(omstreeks 75%) ófwel alleen met het (omstreeks 25%) te
combineren. Er is echter toch ook een aantal substantieven die zowel
de- als het-woord kunnen zijn. Daarbij bestaat
veelal een voorkeur voor het ene of het andere genus. Woorden die het meest
als de-woord gebruikt worden, maar ook als het
-woord kunnen voorkomen, zijn hieronder en verderop voorzien van de
aanduiding 'de/het'; woorden waarvoor het omgekeerde geldt,
zijn met 'het/de'aangeduid; is het onduidelijk welk genus het
meest voorkomt, dan is de aanduiding 'de of het'
gebruikt. Voor deze drie aanduidingen is in de mate van het mogelijke
gebruikgemaakt van de taalbank van het Instituut voor Nederlandse
Lexicologie (inl, Leiden); verder van de woordenboeken.
In de hieronder volgende subparagrafen worden enkele regels gegeven voor de
verdeling in de- en het-woorden en lijsten van
substantieven die zowel de- als het-woord kunnen
zijn. De regels dekken echter maar een klein gedeelte van de
substantivische woordvoorraad. Bovendien moet opgemerkt worden dat er wat
genusgebruik betreft veel
geografische
en persoonlijke verschillen bestaan. Wat de lijsten betreft is er wel naar
gestreefd de voornaamste woorden te vermelden; volledig zijn ze echter niet
te noemen. De spraakkunst kan immers niet de plaats van het woordenboek
innemen.
|
|
2 |
Vermelding vooraf verdient nog dat het genus
van samenstellingen in het algemeen bepaald wordt door het tweede
lid, het zogenaamde hoofd van de samenstelling
, bijv.
het huis,
de sleutel - de huissleutel;
de tuin,
het hek - het tuinhek
.
Min of meer systematische uitzonderingen op deze regel zijn de volgende:
|
·
Possessieve samenstellingen met onzijdige namen van
lichaamsdelen als tweede lid die levende wezens aanduiden, zijn meestal
de-woorden. Zo staan naast
het been,
het oog en
het oor bijv.
de langbeen,
de krombeen,
de blauwoog,
de scheeloog,
de langoor,
de domoor
. Bij de possessieve samenstellingen met
-hoofd komt echter ook het onzijdige genus voor:
de/het heethoofd,
het/de leeghoofd,
het/de warhoofd,
het dwaashoofd en
het dwarshoofd
. De enige samenstelling van dit type met -gezicht is
onzijdig:
het bleekgezicht.
|
|
·
Naast
het meer staan de-woorden op
-meer als namen van polders, bijv.
de Wieringermeer,
de Bijlmermeer
(te beschouwen als verkortingen van
de Wieringermeerpolder, enz.).
|
|
·
Naast de of
het soort hebben de samenstellingen met
-soort altijd het de -genus, bijv.
de diersoort,
de grondsoort,
de toonsoort
.
|
Niet-systematische uitzonderingen zijn bijv.:
de blik - het ogenblik |
de doek (voorwerpsnaam) - het
spandoek |
de hof ('tuin') - het
kerkhof |
de kant - het
vierkant |
de mens (algemeen) - het
jongmens |
het moes - de/het
appelmoes |
het sap - het/de
bessensap |
de schijn - het
aanschijn |
de stip - het
tijdstip |
de val - het toeval
('onberekenbaar gebeuren').
|
De regel dat het genus van samenstellingen bepaald wordt door het tweede
lid, heeft in het algemeen voorrang op de in de volgende subparagrafen
vermelde regels voor de- en het-woorden. Zo zijn
persoonsnamen in het algemeen de-woorden, maar samenstellingen
als
feestvarken,
kamerlid,
slachtoffer en
staatshoofd
zijn het-woorden wegens het onzijdige tweede lid.
Uitzonderingen zijn de hierboven genoemde possessieve samenstellingen en de
persoonsnamen
woelwater en
zwaargewicht (en vergelijkbare samenstellingen als
lichtgewicht en dergelijke), die de-woorden zijn.
Een andere regel die altijd voorrang heeft, is dat alle verkleinwoorden
onzijdig zijn
.
|
|
3 |
Een probleem apart vormt het genus van woorden die uit
andere talen overgenomen zijn of (incidenteel) worden. Het is
voorshands onduidelijk hoe het genus van zulke woorden bepaald wordt.
Vergelijk bijv. de volgende, aan het Engels ontleende, substantieven:
flip-over,
floppy
, interface
zijn de-woorden,
abstract,
design,
frame,
script en
shirt
zijn het-woorden, maar woorden als
badge,
display,
tissue
kunnen de of het krijgen.
In sommige gevallen kan men ervan uitgaan dat het genus van het naar
betekenis én (klank)vorm overeenkomstige Nederlandse woord het genus van
het uitheemse woord bepaalt, bijv.
het billboard (vanwege
het bord),
het copyright (vanwege
het recht),
het notebook (vanwege
het boek)
. In andere gevallen speelt alleen het betekenisequivalent een rol: zo kan
men in een Duitse stad met iemand afspreken bij
het Hauptbahnhof (vanwege
het station, hoewel het Duitse woord een mannelijk woord is). Bij
eigennamen kan het achterliggende begrip bepalend zijn voor het genus, bijv.
het Louvre of
het Prado (vanwege
het museum), al staat daar een geval als
de Hermitage tegenover (
het paleis /
het museum). Voorzover men bij namen als
de Jihad,
de Hamas een lidwoord gebruikt, kan de gedachte aan het
achterliggende
beweging (een de -woord) een rol spelen bij de
genusaanduiding.
|
|
4 |
Ook het genus van acroniemen kan
soms een moeilijkheid vormen.
In principe wordt het genus bepaald door het afgekorte substantief en als
het om meer dan één afgekort substantief gaat, het substantief dat hoofd is.
Voorbeelden:
de rob (
Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek) vanwege
de dienst,
de ans vanwege
de spraakkunst,
het vno (
Verbond van Nederlandse Ondernemingen) vanwege
het verbond,
het map (
Mest-Actieplan) vanwege
het plan en
de kb (
de Koninklijke Bibliotheek), maar
het kb (
het Koninklijk Besluit)
.
Toch komt soms (ook) een afwijkend genus voor, wat vermoedelijk veroorzaakt
wordt doordat men zich niet (meer) bewust is van de niet-afgekorte naam. Zo
spreekt men in Nederland algemeen van
het riagg (
Regionale Instelling voor Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg),
hoewel het
de instelling is en wordt
de Stichting Nijmeegs Universiteitsfonds doorgaans
het snuf genoemd. Naast elkaar komen bijv. voor
de of
het acod (
de Algemene Centrale der Openbare Diensten) en de of
het fnv (
de Federatie Nederlandse Vakverenigingen).
Bij afkortingen die uit andere talen overgenomen zijn, wordt het genus in
de regel bepaald door dat van het qua betekenis en vorm ermee
overeenkomende Nederlandse substantief (vergelijk 3), bijv.
het anc (
African National Congress) vanwege
het congres,
het fbi (
Federal Bureau of Investigation) vanwege
het bureau,
de ps (
Parti Socialiste) en
de spd (
Sozialdemokratische Partei Deutschlands) vanwege
de partij,
de Nato (
North Atlantic Treaty Organization) vanwege
de organisatie,
de uefa (
Union of European Football Associations/Union européenne des football
associations) vanwege
de unie
, enz. Is er geen direct vergelijkbaar substantief, dan krijgt de afkorting
gewoonlijk de, bijv.:
de cia (
Central Intelligence Agency),
de kgb (
Komitet Gosudarstvennoe Bezopasnosti)
.
ira (
Irish Republican Army) vormt hier in zoverre een uitzondering dat
sommige mensen in plaats van
de ira zeggen
het ira, waarbij kennelijk de Nederlandse vertaling van
army het genus bepaalt (
het leger) (vergelijk weer 3).
|
|
|
|