Algemene regels
 
[ 27·4·1 ]
 

[1]  De gemeenschappelijke delen moeten identiek zijn naar vorm en betekenis.
     Het vormverschil van de gecursiveerde woorden - veroorzaakt door verschillend genus of getal van de substantieven waar ze bij horen - in de volgende (a) -voorbeelden verhindert samentrekking als in de (b) -voorbeelden:

(1a) de kerk en het raadhuis van ons dorp
(1b) de kerk en (-) raadhuis van ons dorp   <<uitgesloten>>
(2a) een dergelijk elan en een dergelijke slagvaardigheid
(2b) een dergelijk elan en (-) slagvaardigheid   <<uitgesloten>>
(3a) de dom van Keulen, het grootste monument en een van de bekendste gotische monumenten
(3b) de dom van Keulen, het grootste (-) en een van de bekendste gotische monumenten   <<uitgesloten>>

In strijd met deze regel komen samentrekkingen als deze ((3b) eerder dan (2b), (2b) eerder dan (1b)) in de praktijk van het taalgebruik wel voor.
     Ook de betekenis van de gemeenschappelijke delen moet identiek zijn. Een zin als:

(4) Daar staat een houten (-) naast een stenen bank.

is correct als hij over twee zitmeubelen gaat, maar zal in normaal taalgebruik niet gezegd worden van een zitmeubel en een kredietinstelling.

[2]  De gemeenschappelijke delen moeten onmiddellijk voorafgaan aan of volgen op het voegwoord, het voorzetsel of het laatste element van de reeksvormer.
     Vergelijk:

(5a) in de astronomische betekenis in plaats van in de religieuze betekenis
(5b) in de astronomische (-) in plaats van in de religieuze betekenis

(betekenis gaat onmiddellijk vooraf aan de voorzetseluitdrukking in plaats van)

(5c) in de astronomische (-) in plaats van (-) de religieuze betekenis

(in volgt onmiddellijk op in plaats van) Maar (6a) kan niet samengetrokken worden tot (6b):

(6a) het astronomische verschijnsel in plaats van het astronomische begrip
(6b) het astronomische verschijnsel in plaats van het (-) begrip   <<uitgesloten>>

(astronomische gaat niet onmiddellijk vooraf aan en volgt niet onmiddellijk op in plaats van) Vergelijk verder:

(7a) voor de huiskamer of voor de keuken
(7b) voor de huiskamer of (-) de keuken

(voor volgt onmiddellijk op het voegwoord of)

(7c) voor de huiskamer of (-) (-) keuken

(voor de volgt onmiddellijk op of)

(7d) voor de huiskamer of voor (-) keuken   <<uitgesloten>>

(de volgt niet onmiddellijk op of)

[3]  Voorwaartse samentrekking van elementen in de determinator of van voorbepalingen (in naamwoordelijke constituenten) dan wel van voorzetsels (in voorzetselconstituenten) komt vrijwel alleen voor in nevenschikkingen met en en of.
     Een zin als:

(8a) Ze droegen gele dassen en (-) jasjes.

kan betekenen dat zowel de dassen als de jasjes geel waren (afgezien van het teken '(-)' is de niet samengetrokken lezing 'gele dassen en niet verder gespecificeerde jasjes' natuurlijk ook mogelijk). In zinnen als:

(8b) Ze droegen ofwel gele dassen ofwel jasjes.
(8c) Ze droegen zowel gele dassen als jasjes.
(8d) Ze droegen gele dassen in plaats van jasjes.
(8e) Ze droegen behalve gele dassen ook jasjes.
(8f) Ze droegen meer gele dassen dan jasjes.

kan geen samentrekking aangenomen worden: het gaat dus steeds om ongespecificeerde jasjes.
     Zo is ook geen voorwaartse samentrekking mogelijk in gevallen als:

(9a) dat zoutvat noch dat pepervat
(10a) Dit getuigt én van naïviteit én van slordig denken.
(11a) Er waren in die tijd evenveel belangrijke veldheren als belangrijke koningen.
(12a) Ze hebben daar veel blauwe (-) maar ook veel groene bloesjes.

Wel mogelijk zijn:

(9b) dat zoutvat of (-) pepervat
(10b) Dit getuigt van naïviteit én (-) slordig denken.
(11b) Er waren in die tijd belangrijke veldheren en (-) koningen.
(12b) Ze hebben daar veel blauwe en (-) groene bloesjes.

Voorbepalingen bij voorzetsels en voegwoorden (zie respectievelijk en ) kunnen ook in andere gevallen dan in nevenschikkingen met en en of weggelaten worden. Voorbeelden:

(13) drie gulden boven de prijs van gisteren in plaats van (-) boven de adviesprijs
(14) niet twee uur nadat hij was binnengekomen, maar (-) nadat hij weggegaan was



[4]  In nevenschikkingen met reeksvormers kan het eerste element van de reeksvormer vóór het eerste lid van de nevenschikking geplaatst worden, maar ook achter de kern daarvan, mits de kern en eventuele voorbepalingen en elementen in de determinator in het tweede lid weggelaten worden (zie , [4] [b]).
     Zo zijn (15a) en (15b) wel, maar is (15c) niet mogelijk:

(15a) Zowel de oude boeken van Johan als (-) (-) (-) van Maria zijn verkocht.
(15b) De oude boeken zowel van Johan als (-) (-) (-) van Maria zijn verkocht.
(15c) De oude boeken zowel van Johan als de oude boeken van Maria zijn verkocht.   <<uitgesloten>>

Andere voorbeelden:

(16) De klachten én van de familieleden én (-) (-) van de buren gaven aanleiding tot maatregelen.
(17) De muziek ófwel van een strijkkwartet ófwel (-) (-) van een popgroep viel erg in de smaak.



[5]  Op de aard van de weggelaten delen van een meerwoordige constituent zijn weinig beperkingen. Niet alleen woorden, maar ook woorddelen (delen van een samenstelling of afleiding; zie ) kunnen weggelaten worden.
     Voorbeelden:

(18a) de doordringende uienlucht of de doordringende knoflooklucht
(18b) de doordringende uienlucht of (-) (-) knoflooklucht
(18c) de doordringende uien- of (-) (-) knoflooklucht
(19a) in de buitenlandse dagbladen en in de buitenlandse weekbladen
(19b) in de buitenlandse dagbladen en (-) (-) (-) weekbladen
(19c) in de buitenlandse dag- en (-) (-) (-) weekbladen.



 
vorige pagina De voor dit onderdeel gebruikte literatuur volgende pagina