|
|
De bouw van de naamwoordelijke constituent
|
[ 14·2 ]
|
| 1 |
Globaal ziet de bouw van de naamwoordelijke constituent eruit als in
schema 14.1.
schema 14.1: De bouw van een
naamwoordelijke constituent.
| naamwoordelijke constituent |
| Determinator |
Voorbepaling |
Kern |
Complement
|
Nabepaling
|
| x |
x
*
x
|
Subst.
Zelfst. Vnw.
|
x |
x
*
x
*
|
De asterisk (
*
) geeft aan dat een element meer dan één keer kan voorkomen. Het pijltje
(
) geeft aan dat
het complement en de nabepaling(en) ook in omgekeerde volgorde kunnen
voorkomen.
schema 14.1 laat zien dat aan een
substantivische kern een determinator en één of meer bepalingen vooraf
kunnen gaan en dat er ook een complement en één of meer bepalingen op
kunnen volgen. Is de kern een zelfstandig voornaamwoord, dan gaat er
eventueel een bepaling aan vooraf en kunnen er één of meer bepalingen op
volgen. Determinatoren en complementen komen dus alleen voor bij een
substantivische kern.
|
|
| 2 |
De begeleidende elementen die aan de kern vooraf gaan, hebben in het
algemeen een vaste plaats in de naamwoordelijke constituent. Als er een
determinator (bijvoorbeeld de in de melk)
aanwezig is, staat die het meest links; vergelijk (1a) met
(1b):
|
(1a)
|
de melk
|
|
(1b)
|
de lekkere melk
|
Voor de kern, maar na de determinator, kunnen één of meer bepalingen staan.
Een voorbepaling in een constituent met een substantief als kern is in het
algemeen een adjectivische constituent, bijv. lekkere in
(1b) of grote in (2); in
(3) komen twee zulke voorbepalingen voor:
|
(2)
|
de grote boom
|
|
(3)
|
de mooie, grote boom
|
In een constituent met een zelfstandig voornaamwoord als kern is de
voorbepaling doorgaans een bijwoordelijke constituent, bijv.
bijna in:
De weinige uitzonderingen op de volgorderegels worden gegeven in de
deelparagrafen waar de determinator en de afzonderlijke bepalingen
besproken worden. Daar wordt ook de vorm behandeld die de verschillende
bepalingen voor de kern kunnen aannemen.
De volgorde van de elementen die na de kern komen, is veel minder vast: het
complement en de nabepaling(en) kunnen ook in omgekeerde volgorde voorkomen.
Het pijltje in het schema geeft dit aan.
Het complement kan de vorm hebben van een voorzetselconstituent of een zin,
respectievelijk bijv.:
|
(5)
|
het gesprek over de zin van het bestaan
|
|
(6)
|
de bewering dat in Nederland de gemiddelde werkloze meer verdient dan
de gemiddelde werknemer
|
De zinnen die de kern als complement begeleiden, noemen we
complementszinnen. Ze worden ingeleid door een
voegwoord (zie bijv. (6) en (7)) of door een
vraagwoord (zie (8) en (9)):
|
(7)
|
de vraag of Arnold Schwarzenegger president wordt van de Verenigde
Staten van Amerika
|
|
(8)
|
de vraag wie Andy Garcia zag
|
|
(9)
|
de twijfel wat hij moest doen
|
Complementen komen niet voor bij naamwoordelijke constituenten met een
voornaamwoord of een eigennaam als kern. Zie verder
.
Bepalingen die na de kern komen, kunnen de vorm hebben van een
voorzetselconstituent (zie (10) en (11)) of
een zin (zie (12) en (13)), bijv.:
|
(10)
|
het gesprek in de tuin
|
|
(11)
|
iets uit de tuin
|
|
(12)
|
de man die ik gisteren tegenkwam
|
|
(13)
|
diegenen die niet aan alle voorwaarden voldoen
|
Zinnen die de kern als nabepaling begeleiden kunnen door een relativum
(bijv. een betrekkelijk voornaamwoord zoals in (12) en
(13)) worden ingeleid: het gaat dan om betrekkelijke
bijzinnen. Verder kunnen beknopte bijzinnen, al dan niet door
om ingeleid, als nabepaling optreden, bijv.:
|
(14)
|
een beer om te knuffelen
|
|
(15)
|
Iets te eten (heb ik niet.)
|
Zie voor zinnen als nabepaling verder
.
Voorts kunnen nabepalingen de vorm hebben van een naamwoordelijke
constituent (onder meer als bijstelling; zie (16) en
(17)), een bijwoordelijke constituent (zie
(18) en (19)) of een constituent voorafgegaan
door een voegwoord (zie (20) en (21)), bijv.:
|
(16)
|
de schipper, een voorzichtig man
|
|
(17)
|
Gij, Allerhoogste
|
|
(18)
|
die herrie hier
|
|
(19)
|
hij daar
|
|
(20)
|
alle kinderen behalve de oudste
|
|
(21)
|
niets dan doffe ellende
|
De bepaling die bestaat uit een voegwoord gevolgd door een constituent komt
in het algemeen na andere bepalingen, bijv.:
|
(22)
|
niemand hier uitgezonderd Peter
|
Alleen bijstellingen staan na dit soort bepalingen, bijv.:
|
(23)
|
een auto zoals die van Rinus, een heel snelle wagen
|
Bij naamwoordelijke constituenten met een zelfstandig voornaamwoord als
kern komen bovendien ook nog nabepalingen voor in de vorm van een
adjectivische constituent met een buigings-s en in de vorm van
een telwoord op -en, respectievelijk bijv.:
|
(24)
|
wat lekkers
|
|
(25)
|
wij vieren
|
Zie voor de diverse types nabepalingen verder
.
Resumerend herhalen we schema 14.1, gevuld
met concrete voorbeelden, als schema 14.2.
schema 14.2: Plaatscategorieën binnen de
naamwoordelijk constituent.
| naamwoordelijke constituent |
| Determinator |
Voorbepaling |
Kern |
Complement
|
Nabepaling
|
|
|
melk
|
|
|
|
lekkere
|
melk
|
|
|
|
de
|
|
boom
|
|
|
|
de
|
grote
|
boom
|
|
|
|
het
|
|
gesprek
|
|
in de tuin
|
|
het
|
|
gesprek
|
|
over het weer
|
|
het
|
saaie
|
gesprek
|
over het weer
|
in de tuin
|
|
het
|
saaie
,
lange
|
gesprek
|
over het weer
|
in de tuin
|
|
|
iets
|
|
|
|
|
iets
|
|
geks
|
|
vrijwel
|
alles
|
|
|
|
|
iedereen
|
|
die ik ken
|
|
bijna
|
iedereen
|
|
die ik ken
|
|
|
|
|
